هەرێمی کوردستان لە توێژینەوەکانی ئاکادێمیای ئێرانیدا

پێشەکی

هەرێمی کوردستان هەر لەسەرەتاکانی دامەزراندنیەوە، بابەتێکی جیۆپۆلیتیکی مشتومڕهەلگر بووه بۆ دەوڵەتی ئێران. لە ئاستی ناوچەییدا، پێگەی هەرێم لە هاوکێشە جیۆپۆلیتیکەکانی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پۆتانسیلەکانی لە تێکدان یا باڵانسی هێزی ناوچەیی ئەو دەوڵەتە بووەتە بابەتێکی جیێ سەرنج و پلاندانانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران. هاوکات، لەئاستی ناوخۆییشدا و بە هۆی پرسی کورد لە ئێران و کارتێکەرییە سیاسی و فەرهەنگییەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر ڕۆژهەڵات، ئێران گرینگیەکی تایبەت بە باشوور وەک مەترسی ئەمنیەتی و فەرهەنگیی دەدات. هەر بۆیه، توێژینەوە لەسەر لایەنە جوراوجورەکانی هەرێمی کوردستان چه لە ئاستی دامودەزگای ئەمنیەتییەکان و چه لە زانکۆ و ئەنستیتووتە فەرهەنگییەکانی ئێران بەهایەکی تایبەتی پێدراوە.

بەتایبەت لە ئاکادیمیای ئێرانیدا، واپێدەچێت ئەگەرچی هەرێم هەر لەسەرەتای 2000کانەوه بابەتێکی شیاوی توێژینەوە بووه؛ بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا، رێژە و ناوەرۆک و لایەنە توێژینەوەییەکان لەسەر پرسه سیاسی، فەرهەنگی، ئابووری، جۆگرافی، و ئەمنیەتیەکانی هەرێم گەشەیەکی زۆر و بەرچاوی بۆخۆیەوە بینیوه. وێڕای گرینگی لێکدانەوەی گوتار و سیاسەتی بەرهەمهێنانی دەقی زانستی لەسەر باشووری کوردستان، ئەم باسه تا ئێسته سەرنجێکی ئەوتۆی لێ نەدرارەتەوە. وتاری بەردەست هەوڵێکی سەرەتایی بۆ پڕکردنەوەی ئەم بۆشاییە توێژینەوەییە له ڕێگەی بەسەرکردنەوەی توێژینەوه بەرهەمهاتووەکان لە زانکۆکانی ئڕان. سەمپەڵی ((Sample توێژینەوەکه بریتیه له وتاره زانستییە چاپکراوەکان له ژوورناڵه فارسیەکان له نێوان ساڵەکانی 2006 بۆ 2024. دوو پرسیاری سەرەکی بریتین له:

توێژینەوەکان چۆن هەرێمی کوردستان لەبواری مێژوویی، سیاسی، ئابووری، فەرهەنگی و ئەمنیەتی لێک دەدەنەوە؟
توێژینەوەکان دەور و کارتێکەری باشووری کوردستان لەسەر پرسی کورد لە ئێران چۆن هەڵدەسنگێنن؟ 

بەشی یەکەمی ئەم توێژینەوە تەرخان دەکرێت بۆ وڵامدانەوه به پرسیاری یەکەم و لەبەشی دووهەمدا کارتێکەرییەکانی باشوور لەسەر ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەپێوانەی توێژینەوەکان لە ئێران شرۆڤه دەکرێت. 

تایبەتمەندییە گشتییەکانی توێژینەوەکان

کۆی وتاره توێژینەوەییەکان لەسەر هەرێمی کوردستان له نێوان ساڵەکانی 2006 بۆ 2025 بریتین له 103 وتار لە ژوورناڵه فارسییەکان. تەورە سەرکیەکانی وتارەکان بریتین له لایەنەکانی جیۆپۆلیتیک، سیاسەت، ئەمنیەتی ئێران، ئابووری هەرێم، مێژو و بابەتی کۆمەڵایەتی. دەبێ بوترێت بەشێکی زۆر لە وتارەکان دەکرێ لە زۆرتر لە یەک بەش یان تەوەری سەرەکی جێگر ببن؛ هەر بۆیه، لە 42 وتاردا بابەتی جیوپولیتیک (41٪ کۆی تەوەری وتارەکان)، له 39 وتار باسە پێوەندیدارەکان به پرسی ئەمنیەتی بۆ سەر ئێران بەتایبەت ڕۆژهەڵاتی کوردستان (38٪ کۆی تەوەری وتارەکان)، له ٤ وتار لەسەر بابەتە کۆمەڵایەتییەکانی هەرێم (4٪)، له ٣ وتار مێژوو و ئارکیالۆجی (3٪)، له 5 وتار ئیسلام و ئایین (5٪)، له 39 وتار سیاسەت لە هەرێمی کوردستان (40٪)، له 3 وتار ئابووری و پلاندانان (3٪)، و له ٨ وتاردا ڕێفراندۆمی سەربەخۆیی ساڵی  2017  (9٪) بابەتی سەرەکی لێکۆڵینەوەکانه.

توێژینەوە میژوویی-فەرهەنگیەکان سەبارەت بە چۆنیەتی سەهەڵینانی هەریمی کوردستان و پرسی کورد له عیراق و هەروەها پێکهاتەی سیاسی هەریم به دەگمەن لە ئێران دەکریت و بڵاو دەبێتەوه؛ لەوانەش زۆرتریان  لە لایەن مامۆستا و خوێندکارە کوردەکانی ڕۆژهەڵات یان باشوور (که لە زانکۆکانی ئێران خوێندنی باڵا دەکەن) نووسراون (بۆ وێنه، بڕوانن؛ قادرزاده و عەلی محەمەد 2022، قوربانی‌نژاد 2019، مۆبارەکشایی و هاوکاران 2021، وەلەدبەیگی و هاوکاران 2022). هەر بۆیه، لە بەشی یەکەمی ئەم وتارەدا، زۆرتر جەخت لەسەر لاینەکانی جیۆپۆلیتیک، سیاسەت، پرسی ئەمنیەتی دەکرێت و بەشی دووهەمیشی بۆ وڵام به پرسیاری دووهەم، واته خوێندنەوەی کاریگەرییە کۆمەڵایەتی-فەرهەنگییەکانی باشور لەسەر ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەکرێت. هۆکاری هەڵبژاردنی ئەم تەورانه ئەوەیه که زۆربەی هەرەزۆری توێژینەوەکان لەسەر ئەم بوارانەدا چڕ بوونەتەوە. خشتەی خوارەوە بابەته جوراوجورەکانی توێژینەوەکان نیشان دەدات. 

هەرێم وەک دەرفەت/مەترسی

هەروەها کە پێشتر ئاماژەی پێدرا، بەشێکی بەرچاوی وتارە زانستییە پێوەندیدارەکان بە هەرێمی کوردستان پرژوانەتە سەر جیۆپۆلیتیکی سەرهەڵێنانی دەسەڵاتی هەرێم و لێکەوتەکانی بۆ دەوڵەتی ئێران لە ئاستی ناوچەییدا. بەشێک لە گرینگی بابەتەکە بۆ پێگەی جیۆپۆلیتیکی کوردستان لەنێو چوار دەوڵەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، واته ئێران، تورکیا، سوریا، عێراق و هەروەها جیۆکاڵچری نێوان ئێران، عەرەبستان، ئانادۆڵ و قەفقاز و ڕێڕەوێکی نێوان-دەوڵەتی ئاسیا، ئەورووپا و ئافریقا دەگەڕێتەوە. هەر بۆیه توێژینەوەکان سەرەڕای ئاماژەدانێکی کورت به پرسی سیاسی کورد و بزووتنەوە و شۆڕشە کورییەکان بۆ مافی چارەی خۆنووسین بەتایبەت لە باشووری کوردستاندا، هەموو قورسایی لێکدانەوەی سەرهەڵێنان و سەقامگرتنی هەرێم وەک یەکە یان قەوارەیەکی سیاسی لە چوارچێوەی عێراقی فێدراڵدا دەخەنە سەر لیکەوتە جیۆپۆلیتیکەکانی شەڕی زلهێزە نێودەوڵوتی و ناوچەییەکان له ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بە پێی ئەم لۆژیکه شیکارانه، هەرێمی کوردستان زۆرتر لەوەی ئاکامی بزووتنەوەی باشوور بێت، وەک قەوارەیەکی سیاسی دەستکرد و دەستەمۆی ئامریکا و ئێسراییل دێتە ئەژمار.

توێژینەوەکان بەردەوام باس لەوە دەکەن که لەسەر بنەمای ئەو ڕووداوه جیۆپۆلیتیکییە نوێیانەی کە لە ئەنجامی داڕمانی سیستەمی دوو جەمسەری و ڕووداوەکانی 11ی سێپتامبەر و داگیرکردنی عێراق لەلایەن ئەمریکاوە هاتە ئاراوە، ستراتیژی گۆڕانکاری جێگەی ستراتیژی پاراستنی سەقامگیری و ئاسایشی وڵاتانی ناوچەکەی گرتەوە. دوابەدوای شکست و داڕمانی ڕژێمی بەعسی ئێراق لە ساڵی 2003 و پێکهێنانی ناوچەی کوردستانی ئێراق، زەمینە بۆ خولێکی نوێی پەیوەندییەکانی ڕژێمی زایۆنی و کوردەکانی ئێراق دانرا. پەیوەندییەکانی ئیسرائیل لەگەڵ کورد، بە پێچەوانەی ئامانجە ڕاگەیەندراوەکانی، پڕە لە دژایەتی. بەڵام پاڵنەرەکانی ڕژێمی زایۆنی و کورد لەم ڕیزبەندییەدا بریتین لە کەڵک وەرگرتنی کوردەکان لە ئامانجەکانی زایۆنیزم، لاوازکردن و هەڵوەشاندنەوەی حکومەتە عەرەبییەکان، لاوازکردنی حکومەتی عێراق، دەستەبەرکردنی ئامانجە ئابوورییەکان و دروستکردنی ناوەندێکی هەڕەشە لە ناوچەکانی دەوروبەری کۆماری ئیسلامی ئێراندا (ڕۆحی 2014: 129، حۆسەینی 2012، ئەخەوان کازمی و عەیزی 2011، خاتێرخاه و پووستچینی 2022: 26، پوور ڕەوشەن 20188: 362). بەشێک لە توێژینەوەکان لەسەر ئەم تەوەرەدا بەڕوونی و بەئاشکرا تۆمەتی «هارتلەندی جیۆپۆلیتیکی ئێسراییل» و «پرۆکسی‌بوون بۆ ئێسراییل» دەدەنه پاڵ هەرێمی کوردستان (بو وێنه، بڕوانن بۆ جەنەتی مۆحێب 2012، حۆسەینی 2012، حەیدەری و هاوکاران 2018، ڕەزایی 2015).

بەپێوانەی توێژینەوەکان، لە ڕووی تێڕوانینە نێودەوڵەتییەکانەوە، دەوڵەتی ئێران دەسەڵاتی ناوچەیی ئەمریکا و مەترسی بەهێزبوونی ئێسراییل دژ بە بەرژەوەندییە درێژمەوداکانی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دێنیتە ئەژمار و لە دوای ڕووخانی سیستەمی دووجەمسەری جیهانی، شەڕی کەنداو، هێرشی ئامریکا بۆ عێراق و ڕووخانی دەسەڵاتی سەدام حۆسەین و لەئاکامدا بەهێزبوونی دەسەڵاتی ناوچەیی ئامریکا و درووستکردنی مەترسی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی ئێران وەک دوژمنی جیۆپۆلیتیکی خوی لە هەرێمی کوردستانی عێراق ناساندووە و هەوڵی داوە خۆی لە کاریگەری و دامەزراندنی ئەوان بەدوور بگرێت.

بەپێچەوانه، هەندێک لە توێژینەوەکان هەرێمی کوردستان وەک دەرفەتێکی جیوپۆلیتیک و ناوچەیی له ئاقاری پلان و ستراتێژی ئێران له رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەستنیشان دەکەن. ئەم بەشە لە وتارەکان بەم شێوه شرۆڤەی دۆخەکە ئەکەن که لێکنزیکبوونەوە لەگەڵ هەرێمی کوردستانی عێراق یارمەتی ئێران دەدات بۆ دروستکردنی هاوسەنگی جیۆپۆلەتیکی لەسەر ئاستی نەتەوەیی و ناوچەییدا و لەبەرەنگاری لەگەڵ نفووذی ئامریکا و ئێسراییل و ڕەقیبە ناوچەییەکەی، واتە تورکیا و بەتایبەت لە کێبڕکیی دەسەڵآتی ئابووریدا. هاوکات، پەیوەندییەکی دۆستانه دەبێتە هۆی دەربازبوونی هەرێم له تەریککەوتەیی جیۆپۆلیتیک هەنگاونان بەرەو گەشەی ئابووری و سەقامگیری سیاسی (ئەفزەلی 2024:283، زیباکەلام و عەبدۆڵڵاپوور 2012، مەسعوودنیا و هاوکاران 2018:38، مەسعوودنیا و هاوکاران 2018:58).

بەشێکی دیکەی تەوەری توێژینەوەکان لێکۆڵینەوەیه لەسەر پرسی فێدراڵیزم له عێراق، کێشەکانی پێکهاتە ئەتنیکییەکەی، دەستکەوتەکانی بۆ هەرێم و مەترسییەکان بۆ ئاسایشی نەتەوەیی ئێڕان. زۆر بەدەگمەن توێژینەوەکان هەوڵ دەدەن لەسەر چەمکی فێدراڵیزم له عێراق و پێکهاتەی هەرێمی کوردستان لەم چوارچێویەدا بەشێوەیەکی شیکارانە و دوور لە لایەنگری سیاسی و ئایدیۆلۆجیک سەبارەت بە ئاسایشی نەتەوەیی ئێران تێڕامان بکەن (بۆ نموونه، مۆبارەکشایی و هاوکاران 2021). بەباوەڕی زۆربەی توێژینەوەکان، سیستەمی فیدراڵی وەک پێکهاتەیەکی نوێ لە ناوچەکەدا کە هاوتەریبە لەگەڵ پلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە و هەوڵەکانی ئەمریکا بۆ بەرەوپێشبردنی دیموکراسی و فیدراڵیزم و نیگەرانییەکی جیدی بۆ زۆرێک لە وڵاتانی دراوسێی عێراق دروست دەکات کە بە شێوەیەکی دیموکراسی ئیدارەیان پێناکرێت. هەروەها، هەڵوەشاندنەوەی عێراق و ئەگەری هاتنە سەرکاری دەسەڵاتی حکومەتە سەربەخۆکانی کورد نیگەرانییەکی دیکە بۆ هەندێک وڵاتی ناوچەکە دروست دەکات، وەک ئێران، تورکیا و تا ڕادەیەکی کەمتر سوریا (ساجێدی و ئەمجەدیان 2011:70، پیشگاهی فەرد و نەسرۆڵڵاهی زاده 2012:196).

هەر بۆیه، هەندێ لە توێژینەوەکان جەختیان لەسەر کەمۆکۆڕییەکانی سیستەمی فێدراڵی و کێشە نەتەوە یان ئەتنیکەکان و هەروەها دۆخی ناسەقامگری سیاسی کردووه تاکوو نیشان بدەن بژرادەی سیستەمی سیاسی فێدراڵی له رۆژهەڵاتی ناوەڕەاستدا، پێکهاتەیەکی دەستکرد، ناسرووشتی و لەئاستی ناوخۆییدا ناکارامه و پڕ لە کێشە و قەیرانی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتییه و لەم پێوەندییەدا کێشەی ناوچە دابڕاوەکان  وەک نموونه دەهێننەوە (بەدیعی وهاوکاران 2017، بیووک و ئەکرەمی نیا 2020، ساعی و مورادی 2011). بەم پێیە، توێژینەوەکان لەسەر ئەو باوەڕەدان که بوونی دەسەڵاتێکی ناوەندی بەهێز و سەقامگر و لەبواری سیاسییەوە دەسەڵآتێکی شیعەی دژ به دەستێوەردانە ناوچییەکانی ئامریکا و ئیسراییل کارامەترین بژاردەی سیاسی و بەڕێبەرایەتییە که ئەتوانی هاوتەریب بێت لەگەڵ پلانە ناوچەییەکانی دەوڵەتی ئێران.

هاوکات، لەئاستی نەتەوەییشدا توێژینەوەکان پێیان وایه فێدرالیزم مەترسی بۆ ئاسایشی وڵاتە دراوسێکان درووست ئەکات. لەم هیڵی توێژینەوەییەدا، زۆرتر کارتێکەرییە سیاسی، فەرهەنگیی و مافخوازانەکانی دەسەڵات و سیستەمی فێدراڵی له عێراق بۆ پرسی کورد له نێو دەوڵەتە درواسێکان مەبەستە که وتارێکی دیکەدا بەوردی دێته باسکردن. لێرەدا ئاماژه بەو خاڵه پێویسته که توێژینەوەکان له زانکۆکانی ئێراندا حکوومەتی فێدراڵی عێراق و دەسەڵاتی هەرێم وەک مەترسییەکی گەوره دەستنیشان دەکرێت. لەم پێوەندییەدا، به بڕوای توێژەرانی ئێرانی دوو مەترسی گەورە بۆ ئێران لە کوردستانی عێراق سەرهەڵدەدەن.

یەکەم، کردەوەی گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکانی ئێران لەو ناوچانە و دووهەم، کاریگەریی زلهێزەکانی ڕۆژئاوا و بەتایبەت ئەمریکا لە ناوچەی کوردستانی عێراق. توێژینەوەکان باس لەوە دەکەن که خواسته سیاسی، ئابووی و فەرهەنگییەکانی نەتەوەکان لە ئێران کاریگەری دەستووری عێراق [فیدرالیزم] و دەرئەنجامەکانی پێوە دیاره، بەتایبەتی داخوازییەکانی دوو نەتەوەی کورد و بەلووچ، کە هاوشێوەی ئەو ئیمتیازاتانەن کە دراوە بە گروپە ئیتنۆ-ئاینییەکان لە عێراقدا. بۆ توێژەران جێگای سەرنجە که زۆربەی تاک و نوخبە سیاسی و فەرهەنگییەکان، بە ئاماژەدان بە دۆخی نەتەوەکانی عێراق لە دوای پەسەندکردنی دەستووری نوێ، داواکارییەکانیان بەرز کردەوە و ناڕەزایی خۆیان لە دۆخی ئێستای ئێران دەربڕیوه (یشگاهی فەرد و هاوکاران، 2010:249، ساجێدی و ئەمجەدیان 2011:74، حافزنیا 2006:33). بۆیه ئەم توێژینەوانه لە بەشی پێشنیا و ڕیکاری سیاسی و ئەمنیەتیدا بەردەوام باس له ستراتێژی و پلانەکانی ڕێگریکردن لە تەشەنەسەندنی ڕووداوەکانی کوردستانی عێراق (ڕەوتی جوداخوازی) بۆ ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەکەن.

لەم ئاراستەیدا، پرس و بابەتی سەربەخۆیی باشور و ڕیفراندۆمی 2017 تەوەر و مژارێکی دیکەی توێژینەکان پێک دەهێنێت و له 103 توێژینەوەدا، 14 وتار ڕاستەخۆ پرژاونەتە سەر ئەگەرەکان و لێکەوتەکانی سەربۆخۆیی باشووری کوردستان. هەرچەند وتارەکان خواستی نەتەوەیی کورد وەک فاکتەرێکی مێژوویی لە شکڵگرتنی گوتاری سەربەخۆیی و ڕێفراندۆم لەبەرچاو دەگرن، بەڵام قورساییەکی زۆر به پرسی جیۆپۆلیتیکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کارتێکەریی ناوچەیی ئامریکا و ئێسراییل و هاوکات قەیرانی ئابووری هەرێم و قەیرانی دەسەڵاتە سیاسییەکەی دەدەن (حاتەمی و سانیار 2017، سوبحانی و هاوکاران 2021، مەلیحی 2021). توێژینەوەکان لەسەر ئەو باسە پێداگری ئەکەن که لەسەر ئاستی ناوچەییدا، ڕیفراندۆمی هەرێمی کوردستان تەنیا یەک لایەنگر و پشتیوانێکی فەرمی هەیە و ئەویش ڕژێمی زایۆنیستییە (فەرزین راد 2019:205). هەروەها، پێیان وایه که بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی ئێستای ئێران و بەرژەوەندیی زلهێزەکان کە هاوتەریب نین لەگەڵ ئێران، لەوانەش ئەمریکا و ئیسرائیل، دەکرێ چاوەڕوان بکرێت کە سەربەخۆیی کوردستانی عێراق عەقڵیەتی جوداخوازی لە کوردستانی ئێراندا چڕتر بکاتەوە (موتتەقی 2016:41). بۆیه، زۆربەی توێژینەوەکان لەسەر سەربەخۆیی‌خوازی و ڕیفراندومی باشوور هاودەنگ لەگەڵ ستراتیژی ناوچەیی و سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتی ئێران هەوڵی ڕەشکردنەوەی پڕۆسەکە و شرۆڤەکردنی وەک پلانێکی زلهێزە ناوچەییەکان نەک خواستێکی مێژوویی و سیاسی کورد دەدەن. 

دەرئەنجام

سەرەڕای ئەوەی توێژینەوە بەرباسەکان وەک وتاری زانستی و کاری توێژینەوەیی خۆێندکار و مامۆستا و پسپۆرانی بوار و لقه جوراوجورەکانی زانسته مرۆیی و کۆمەڵایەتییەکان بەرهەم هاتوون، یان تووشی ڕوانێنێکی ئایدیولۆجیک، سیاسیکراو، دژە‌مێژوویی و ڕووکەشیانە بەئاقاری بەرژەوەندیخوازانەی بانگەشەکانی ناسیۆنالیزمی ئێرانی سەبارەت به کورد، کوردستان و بەتایبەت باشوورن یان زۆرتر لە چێوەی خەسارناسانە، پلان‌دانان و ڕێکارناسیی سیاسی و ئەمنیەتی بۆ بەرگریکردن لە مەترسییەکانی قەوارەی سیاسی-فەرهەنگیی هەرێمی کوردستان لەسەر ئێران و هەوڵ لەئاقاری قوستنەوەی دەرفەتەکان بۆ پتەوکردنی پلانه سیاسی و ئەمنیەتییە ناوچەیەکانی ئێران لە عێراق و بەگشتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نووسراون. هەموو ئەوانەش لە کۆتاییدا چەندین پێشنیاری سیاسەتگوزانانه لەم پێناوەدا ئاراستە دەکەن.

سەرچاوەکان

اخوان کاظمی، مسعوود و همکاران (2011) 'کردستان عراق: هارتلند ژئوپلیتیکی اسراییل'، راهبرد 20(60):141–68.

افضلی، رسول و همکاران (2024) 'عوامل سیاسی-امنیتی موثر بر همگرایی اقلیم کردستان عراق با ایران در مقیاس های جغرافیایی'، پژوهش های جغرافیای انسانی 55(4):263–85

بدیعی، مرجان و همکاران (2017) 'کشمکش های سرزمینی در شمال عراق: سرزمین، قومیت و سیاست'،  پژوهش های جغرافیای انسانی 49(3):637–56.

بیوک، محسن و محمد اکرمی نیا (2020) 'تبیین مراحل و عوامل زمینه ساز بحران ژئوپلیتیکی کردستان عراق بر مبنای مدل مایکل برچر'، پژوهش های جغرافیای انسانی 52(2):613–37.

پور روشن، علی اصغر (2018) 'ژئواستراتژی کردستان عراق: بررسی استراتژی های ایالات متحده و ایران'، جغرافیا 15(55):353–76.

پیشگاهی فرد، زهرا و همکاران (2010) 'بررسی نقش قانون اساسی فدرال عراق بر افزایش مطالبات قومی ایران (با تاکید بر کردستان)'،  دانش انتظامی 12(449):229–56.

پیشگاهی فرد، و بهرام نصرالهی زاده (2012) 'آثار تشکیل حکومت ناحیه ای کردستان عراق بر نواحی کردنشین ایران'، جغرافیا و برنامه ریزی محیطی 23(246):189–206.

جنتی‌محب، فائزه (2012) 'معادلات سیاسی اقلیم کردستان عراق: با تمرکز بر نقش اسراییل در تطویل معمای کرکوک'، مطالعات منطقه ای 47(14):159–88.

حاتمی، محمدرضا و مکاییل سانیار (2017) 'همه پرسی اقلیم کردستان؛ منابع و تنگناهای تشکیل دولت مستقل'، مطالعات راهبردی 20(276):85–111.

حافظ‌نیا، محمدرضا (2006) 'تاثیر خودگردانی کردهای شمال عراق بر کشورهای همسایه'، تحقیقات جغرافیایی 21(483):5–36.

حسینی، سید‌محمد‌حسین (2012) 'راهبرد اسراییل در غرب آسیا: با تمرکز بر اقلیم کردستان عراق'، مطالعات منطقه ای 54(15):67–90.

حیدری، احمد و همکاران (2018) 'استراتژی اسرائیل در کردستان عراق و نگرانی های جمهوری اسلامی ایران'، مطالعات انقلاب اسلامی 15(54):109–28.

خاطرخواه آناقیز، علی و زهره پوستینچی (2022) 'اسرائیل؛ استقلال خواهی کردستان عراق و تهدیدات آن برای امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران'،  پژوهش های روابط بین الملل 12(4):39–67.

رضایی, داوود (2015) 'اهداف و منافع رژیم اشغال گر قدس در اقلیم کردستان و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران'، مطالعات منطقه ای: اسرائیل شناسی و آمریکاشناسی 16(4):31–57.

روحی، نبی الله (2014) 'استراتژی رژیم صهیونیستی در ا قلیم کردستان عراق و پیامدهای امنیتی آن بر جمهوری اسلامی ایران'، آفاق امنیت 7(24):107–50.

زیبا کلام، صادق و محمدرضا عبداله‌پور (2012) 'ژئوپلتیک شکننده کردستان عراق، عاملی همگرا در نزدیکی کردهای عراق به اسرائیل'، فصلنامه سیاست 41(4):59–75.

ساجدی، امیر و فرامرز امجدیان (2011) 'تاثیر فدرالیسم کردستان عراق بر هنجارهای سیاسی و قومیتی کردهای ایران'، دانشنامه (80):57–80.

ساعی، احمد و جهانبخش مرادی (2011) 'معضلات فدرالیسم در عراق'،  تحقیقات سیاسی و بین المللی 3(7):31–58.

سبحانی، حسن و همکاران (2021) 'تحلیل مسائل امنیتی بر شکست همه پرسی اقلیم کردستان عراق در سال 1396'، پژوهشهای سیاسی جهان اسلام 42(12):109–31.

فرزین راد، رویا و همکاران (2019) 'بررسی مسئله همه پرسی استقلال اقلیم کردستان عراق و تاثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران'، مطالعات راهبردی سیاست گذاری عمومی (مطالعات راهبردی جهانی شدن) 9(31):195–210.

قادرزاده، امید و زمناکو علی‌محمد (2022) 'صورت بندی گفتمانی امر سیاسی در احزاب اقلیم کُردستان عراق'، جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام 9(219):29–54.

قربانی نژاد، ریباز (2019) 'بررسی و تحلیل ویژگی های ساختاری دولت ایالتی کردستان عراق'، نگرش های نو در جغرافیای انسانی (جعرافیای انسانی) 11(4):261–82.

مبارکشاهی، محمود و همکاران (2021) 'تببین هستی شناسی دولت ناحیه ای کردستان عراق'، پژوهشهای جغرافیای سیاسی 6(2):47–63.

متقی، افشین (2016) 'تحلیل تطبیقی احساس امنیت در قلمروهای مرزی (نمونه موردی؛ کردستان ایران و کردستان عراق)'،  نگرش های نو در جغرافیای انسانی (جعرافیای انسانی) 8(4):29–42.

مسعودنیا، حسین و همکاران (2018) 'اقلیم کردستان عراق و جمهوری اسلامی ایران در عصر وابستگی متقابل؛ فرصت ها و چالش ها'،  تحقیقات سیاسی و بین المللی 9(33):33–62.

ملیحی، سید مصطفی (2021) 'مواضع کشورهای منطقه ای و بین المللی درخصوص همه پرسی 2017 کردها'. جستارهای سیاسی معاصر 12(3):183–206.

ولدبیگی، صفر و همکاران (2022) 'منابع و موانع احزاب در روند توسعه سیاسی مطالعه موردی: اقلیم کردستان عراق 1991-2020'،  فصلنامه مطالعات سیاسی 14(54):85–106.