تاوتوێی کۆمەڵناسانەی جیاوازیی نێوان زمانی ژنان و پیاوان

پوختەی وتار:

دەرەنجامەکانی ئەم توێژینەوەیە، کە لەسەر بنەمای لێکۆڵینەوەی بەڵگەنامەیی بواری زمانەوانی کۆمەڵایەتی و کۆمەڵناسی زمان و ڕەگەز، ئاماژە بەوە دەکەن کە جیاوازیی نێوان ئاخاوتنی ژنان و پیاوان لە زۆرێک لە کۆمەڵگاکاندا هەیە هەروەها زۆربەی کات ناوەڕۆک و پێکهاتەی زمانەکان بێ‌ڕەگەز نین، ئەمەش بە "سێکسولیزەکردنی زمان" لێکدەدرێتەوە. لەلایەک ئەم جیاوازیانە پەیوەندییان بە تۆن و شێوازی دەربڕین و هەڵبژاردنی وشە لە دوو ڕەگەزەکەوە هەیە و لەلایەکی دیکەوە لە پێکهاتە و تایبەتمەندییە جەوهەرییەکانی زمانێکەوە سەرچاوە دەگرێت. بۆ نموونە لە هەندێک کۆمەڵگادا بەهۆی فۆنێم یان وشەی تابۆ بۆ ژنان خۆی دەردەخات. هەندێکجاریش هۆکارەکەی داگیرکردنی خاکێکە لەلایەن داگیرکەرانەوە و تێکەڵکردنی زمانەکەیان لەگەڵ زمانی ژنانی ڕەسەنی ناوچەکە و زۆربەی کاتەکانیش بەهۆی ڕۆڵی کۆمەڵایەتیی و چاوەڕوانیی ڕۆڵی تایبەتی هەر ڕەگەزێکەوە دروست دەبێت و بە پێی ئیدیعای هەندێک لە زمانناسە فیمێنیستەکان؛ هۆکاری دەسەڵات و زاڵبوونی پیاوانە بەسەر ژنان لە کۆمەڵگا پیاوسالارەکاندا. ئەم کاریگەرییانە ڕەهەندی نوێنەرایەتی زمان لە بواری ژیانی کۆمەڵایەتیشدا دەگرێتەوە. واتە زمان وەک ئاوێنە ڕەنگدانەوەی بەها و مەیل و پێکهاتەی سیستەمێکی کۆمەڵایەتییە لە مامەڵەکردن لەگەڵ هەردوو ڕەگەزی ژن و پیاودا و دەرکەوتنی ئەو جیاوازییە ئاماژەپێکراوانەی نێوان ژن و پیاو لە زماندا (بەپێی قوتابخانەی ساپیر-وۆرف لە ڕێژەگەرایی زمانەوانی) دەبێتە هۆی ئاشکراکردن، جەختکردنەوە، بەهێزکردن و ئاساییکردنەوەی ئەو جیاوازی و باڵادەستییە لە نێوان هەردوو ڕەگەزەکەدا. لەم لێکۆڵینەوەیەدا تیۆرییەکانی ڕێژەیی زمانی، تیۆری تابۆ، تیۆری داگیرکاری، تیۆری جیاوازیی ڕۆڵ و تیۆری باڵادەستی بەکارهێنراون بۆ ڕوونکردنەوەی هۆکاری جیاوازی و کاریگەرییەکانیان. شێوازی توێژینەوەکە لەسەر بنەمای شێوازی چۆنایەتی و بەراوردکارییە و شێوازی بەڵگەنامەیی بەکارهێنراوە بۆ کۆکردنەوەی زانیارییەکان بە ئاماژەدان بەو دەستکەوتانەی لە بواری کۆمەڵناسی زمان و زمانناسیی کۆمەڵایەتیدان.  

وشە سەرەکییەکان:

تابۆ، سێکسولیزەکردنی زمان، تیۆری باڵادەستی، تیۆری داگیرکاری، ڕێژەی زمانی، چاوەڕوانیی ڕۆڵ

پێشەکی و شیکاریی بابەت:

زمانە جیاوازەکانی جیهان، وەک چۆن ڕەنگدانەوەی سیستەمی بیروباوەڕ و بیرکردنەوە و کولتوری ماددی گەلەکەیانن، بە هەمان شێوە جیاوازی ڕۆڵ و پەیوەندی و پەیوەندی نێوان ژن و پیاو لە کۆمەڵگایەکدا ڕەنگ دەدەنەوە تەنانەت دیارییان دەکەن یاخود دەبنه هۆی بەهێزکردنی. هەر بۆیە زۆرجار زمان لە ڕووی پێکهاتە و وشەسازی و شێوازی بەکارهێنانی لەلایەن ژن و پیاوەوە بێلایەن نییە و پەیام یان ئاراستە و لایەنگری ڕەگەزی لەخۆدەگرێت. بۆیە زمانناسیی کۆمەڵایەتی یەکێکە لەو دیسیپلینانەی کە دەتوانێت زانیاری و دیدگای گرنگ بۆ زانینی کۆمەڵناسیی جێندەر دابین بکات؛ بۆ ئەوەی بتوانرێت لە ئاوێنەی زماندا لە جیاوازی و جیاکارییەکان بڕوانین و بە لەبەرچاوگرتنی ڕۆڵی دووانەی نوێنەرایەتی و بەهێزکردنی زمان، دەکرێت لایەنگری ڕەگەزیی زمان وەک بەهێزکردنی جیاوازییە کۆمەڵایەتییەکانی نێوان ژن و پیاو دەستنیشان بکرێت لە کۆمەڵگادا. بۆیە لەم لێکۆڵینەوەیەدا ئامانجمان ئەوەیە کە به ئاوڕدانەوەیەک لە زمانە جیاوازەکانی جیهان، ڕەنگدانەوەی جیاوازیی ڕۆڵ، چاوەڕوانییەکان و پێگەی ژنان لە ئاستی زماندا، هۆکاری ئەم جیاوازییە زمانییەی نێوان ژنان و پیاوان دەستەبەر بکەین و لە ژێر ڕۆشنایی داتا ئەزموونییەکان و دیدگا تیۆرییەکاندا، لە ئەنجامی لایەنگریی ڕەگەزی زمان بکۆڵینەوە. 

جیاوازیی زمانی نێوان ژنان و پیاوان:

لە لێکۆڵینەوە زمانەوانییەکانەوە دەردەکەوێت کە لە زۆرێک لە کۆمەڵگاکاندا وتەی ژن و پیاو جیاوازە. لە هەندێک حاڵەتدا ئەم جیاوازییانە زۆر کورت و بچووکن و بەزۆری کەس هەستیان پێناکات و ڕەنگە بە شێوەیەکی ئاسایی وەریانبگرن، وەک ئاماژە و جوڵەی جیاوازی دەموچاو. هەندێک جار جیاوازی ڕەگەزی نێر و مێش لە فەرهەنگەکەدا نیشان دراوە. لە هەندێک زماندا ئەم جیاوازییە لە وشەسازیدا تەنیا بابەتی فرەیی ڕێژەیی بەکارهێنان نییە؛ بەڵکو وشەی جووتە کە یەک مانایان هەیە، بەڵام وشەیەک پیاوانە و ئەوی تریان مێینەیە. بۆ نموونە لە نێو دوورگەنشینەکانی "کاریب" لە "وێست هیندستان" ، ژنان وشەی "کۆیۆ"  بۆ باران بەکاردەهێنن، پیاوانیش وشەی "کۆنۆبۆ" بە هەمان مانای بەکاردەهێنن، ئەوانی دیکە جووتن ناوەکان زۆرێک لەم زمانەدا دەبینرێن (Hickerson, 1980: 90). 

لە زمانی کواساتی کە زمانێکی ڕەسەنی ناوچەکەیە، لە ناوچەی باشووری ڕۆژئاوای لویزیانا، جیاوازی لە فۆرمەکانی کرداری مەرجداری تایبەت و هەواڵدا بەپێی ڕەگەزی قسەکەرەکە دەبینرێت. پیاوانی "کواساتی" وشەی "لاکاهۆز" بەکاردەهێنن کاتێک دەیانەوێت بڵێن "بەرزی بکەرەوە"، لە کاتێکدا ژنانی کواساتی وشەی "لاکاهۆڵ" بە هەمان چەمک و مانای بەکاردەهێنن (هاس، 1964: 228). بەم شێوەیە لەم حاڵەتەدا فۆرمەکانی ڕێزمانی بۆ ئاماژەدان بە بینەر بەکارناهێنرێن، بەڵکو بە شێوەیەک هەڵدەبژێردرێن کە لەگەڵ ڕەگەزی قسەکەردا بگونجێت (Pi Ferraro, 1379: 100). بەپێی ساپیر (1929a)، وەک دیبەربۆڵەکان لە باکووری کوینزلاندی ئوسترالیا، کەسانێک هەن زمانێکی تایبەتیان هەیە کە جیاوازی لە نێوان ڕەگەزی نێر و مێدا دەکات بە شێوەیەکی تا ڕادەیەک ئاشکرا (دیکسۆن، 1971). ئەم زاراوەیە هەمان دەنگەکان و نزیکەی هەمان ڕێزمانی زمانی گووالی هەیە، بەڵام وشەسازییەکەی تەواو جیاوازە. بەڵام هەردوو ڕەگەز دەتوانن هەردوو جۆرەکە بەکاربهێنن. 

زمانێکی دیکەی ڕەسەنی ئوسترالی بە ناوی یانێوا کە نزیکەی ٩٠ بۆ ١٥٠ کەس قسەی پێدەکەن، زاراوەی هەیە کە جیاوازی ڕەگەزی تێدا هەیە. ئەم زاراوانە هەمان کۆی وشەیی بەکاردەهێنن، بەڵام پێشگر جیاوازەکانی ئاماژەدەری چینایەتی بۆ ناو و کردار و جێگرەوە زیاد دەکرێن. بە گوێرەی برادلی (1998)، پیاوان لە نێو خۆیاندا زاراوەیەک بەکاردەهێنن و ژنان زاراوەیەکی دیکەی [جیاواز] بەکاردەهێنن. منداڵان بە شێوەی ئاخافتنی ژنانە پەروەردە دەکرێن و کوڕان دەبێت لەگەڵ سەرەتای پیاوەتیدا زاراوەی خۆیان بگۆڕن (وارداف، ٢٠١٣: ٥٠٩-٥٠٨). لە هەندێک زماندا ئەم جیاوازییە ئەوەندە زۆرە کە ژن و پیاو لە ڕاستیدا وشەی جیاواز، بێژەکردنی جیاواز، یان فۆڕمی ڕێزمانی جیاواز بەکاردەهێنن. ئەم کێشەیە لە زمانی ژاپۆنیدا دەبینرێت کە وشەی جیاواز بۆ ژن و پیاو هەیە (Lawrence Tresk, 1380: 120). 

بە دەگمەنیش تووشی حاڵەتێک دەبین کە ژنان و پیاوان بە دوو زمانی تەواو جیاواز قسە بکەن، وەک زمانی چینی "نۆشو" کە تا ئەم دواییانە زیندووە و تەنها لەلایەن ژنانەوە قسەی پێدەکرا. بەپێی هەواڵێکی ماڵپەڕی جامجام ئۆنلاین: دوایین ژنی چینی کە بە نوشو (تاکە زمانی جیهان کە تەنها لەلایەن ژنانەوە بەکاردەهێنرێت) قسەی کردووە، کۆچی دوایی کردووە، لەگەڵ مردنیدا، نوشو کە کۆدێکی نووسراوە و تەمەنی سەدان ساڵە، بۆ هەمیشە نەماوە. بەگوێرەی کەناڵی تەلەفزیۆنی کەناڵی سێی فەرەنسا، "یانگ یوانی"، تاکە ژن کە هێشتا بە زمانی نۆشو قسەی دەکرد، لە تەمەنی ٩٨ ساڵیدا لە ناوچەی جیانیۆنگ لە پارێزگای هونان کۆچی دوایی کرد. بە وتەی کەسوکارەکەی توانای خوێندنەوە و نووسینی بە زمانی چینی نەبووە. مردنی بە واتای کوژاندنەوەی بڵێسەی نۆشو، زمانێکی کۆدی نووسراو کە ژنان لە هەندێک ناوچەی دوورەدەستی ناوەڕاست و باشووری چین بۆ چەندین سەدە بەکاریان دەهێنا. زمانی نۆشوو تاکە زمانی تایبەت بە ژنانە لە جیهاندا. دەستنووسەکان لە نۆشودا لەڕادەبەدەر دەگمەنن، چونکە بە شێوەیەکی نەریتی لەگەڵ مردووەکاندا دەسوتێنران یان دەنێژران. 

هەروەها دەتوانرێت جیاوازیی ڕەگەزی لە بەشە وردەکانی زۆرێک لە زمانەکان، ڕیتمی ڕستە، بەرزیی دەنگ، جەختکردنەوە و لە شێوازدا بەدی بکرێت. بۆ نموونە، بە گوێرەی کرامر (١٩٧٤)، لە ئەمریکا، ژنان بە بەراورد لەگەڵ پیاوان بە کەمتر جەختکردنەوە قسە دەکەن، وەک زۆر بەکارهێنانی سیفاتی وەسفکەر (بۆ نموونە، ئەمە ڕەنگە تەنیا بۆچوونی من بێت، بەڵام... یان پێکهێنانی پرسیاری وەک " ئایا ئەوە وا نییە؟'' یان 'تۆ ڕازی نیت؟') لەپاش هەر لێدوانێکی ڕاگەیاندن. جگە لەوەش ژنان کەمتر وشەی نەگونجاو و بێ ڕێزی بەکاردەهێنن، بە بەکارهێنانی هەندێک وشەی تەشەرئامێز وەک "چاوم ڕوون" و بە بەکارهێنانی ڕستەی جەختکەرەوەی وەک "زۆر" و "بۆیە" (بۆ نموونە لە ڕستەی بە بینینت خۆشحاڵ بووم) بە بەراورد بە پیاوان، ژنان زیاتر دەیانەوێت بە دروستی و بە سۆزداری قسە بکەن (P. Ferraro,            1379: 101). هەروەها ژنان زۆر هەندێک زاراوەی سەرسامانە بەکاردەهێنن، لەکاتێکدا پیاوان بە دەگمەن بەکاریان دەهێنن: ئیلاهی  divine، نازدار cute،  وروژێنەرthrilling  و هتد. هەروەها ئەو جیاکاریانەی کە ژنان لە هەندێک دۆمەیندا ئەنجامی دەدەن وردترن لە پیاوان، بۆ نموونە لە دۆمەینی "ڕەنگەناوەکان"دا ئەگەری زۆر زیاترە کە ژنان ڕەنگەناوە تایبەتەکانی وەک وەک سەوزی فسفۆڕێ، ئێکرۆ، چارتروز، ، وەنەوشەیی بەکاربهێنن (لۆرێنس ترێسک، ١٣٨٠: ١٢١). 

بێ گومان ڕەهەندە چەندایەتی و چۆنایەتییەکانی ئەم جیاوازییانە هێندە فراوان و بێشومارن کە لە فەزای بچووکی ئەم باسەدا جێیان نابێتەوە و بوارێکی دیکەی گرنگی جیاوازی زمانەوانی نێوان هەردوو ڕەگەزەکە پەیوەندی بە وشەسازییەوە هەیە، کە باری سیمەنتیکی وشەسازی و پێکهاتەی زمان کە جیاوازی دەسەڵاتی ژن و پیاوی ناو کۆمەڵگایە لە چوارچێوەیەکی تیۆریدا باس دەکەین. 

پرسیارەکانی توێژینەوە:

لەم لێکۆڵینەوەیەدا هەوڵ دەدەین وەڵامی ئەم پرسیارانەی خوارەوە بدەینەوە.

ئایا زمانەکان بێلایەنن لە ڕەگەز؟ یان جیاوازییەکی ڕوون و بەرچاو لە بەکارهێنانی زمان لەلایەن ژن و پیاو و ناوەڕۆک و ئاراستەی پێکهاتەیی زمان لە دۆخی ژن و پیاودا هەیە؟ چ هۆکارێک بەشدارە لە جیاوازی زمانی نێوان ژن و پیاو؟دەرئەنجامی جیاوازی زمانەوانی نێوان ژن و پیاو، یان بە واتایەکی تر ڕەگەزی زمانەکان چین؟

شێوازی توێژینەوە: 

ئەم توێژینەوەیە لێکۆڵینەوەیەکی تیۆری و قووڵ و چۆنایەتییە و کۆکردنەوەی زانیارییەکان بە میتۆدی بەڵگەنامەیی بە ئاماژەدان بە لێکۆڵینەوەکانی ئێستا لە بواری زمانناسیی کۆمەڵایەتی، کۆمەڵناسی زمان و کۆمەڵناسی ڕەگەزدا ئەنجامدراوە. کۆمەڵگەی ئاماریی ئەم توێژینەوەیە لە زمانە جیاوازەکانی جیهان پێکهاتووە، هەروەها لە پشکنینی جیاوازیی جەوهەری زمانەکە لە نزیکبوونەوە لە ڕەگەزی مێ و نێر و جیاوازییە هەڵبژێردراوەکانی ژن و پیاو لە شێوازی بەکارهێنانی زمانەکەدا، لە میتۆدی بەراوردکارییەوە، لە شێوەی بەراوردکردنی ڕێزمان و وشەسازی و باری واتاسازیی وشە هاوشێوەکان، بۆ ژن و پیاو بەکارهێنراوە و ئەم جیاوازییانە بە بەکارهێنانی تیۆرییەکانی زمانناسیی کۆمەڵایەتی، کۆمەڵناسی زمان و کۆمەڵناسی ڕەگەز ڕوون کراوەتەوە . 

چوارچێوەی تییۆری: 

تیۆری داگیرکاری:

ئەم جیاوازیانە چۆن سەرهەڵدەدەن؟ بۆچی زۆرجار ژن و پیاو جیاواز قسە لەگەڵ یەکتر دەکەن؟ ئێمە هەندێک نموونە لەو جۆرە جیاوازیانە لەبەرچاو دەگرین کە ڕاپۆرت کراون و هەوڵ دەدەین بزانین چ هۆکارێک ڕەنگە کاریگەر بووبێت لە سەرهەڵدانیان. بە چەند جیاوازییەکی گشتیتر و ناسراوتر دەست پێدەکەین. نموونەیەکی ڕوونی جیاکاری ڕەگەزی لە زماندا کە لە نێو زمانناساندا بە باشی ناسراوە، پەیوەندی بە دوورگەکانی ڕۆژئاوای هیندستانەوە هەیە. زۆرجار باس لەوە کراوە کە کاتێک ئەوروپییەکان بۆ یەکەمجار پێیان لە ئەنتیلی بچووک دانا و پەیوەندییان لەگەڵ خەڵکی ڕەسەنی کاریبی کە لەوێ دەژین هەبوو، بۆیان دەرکەوتووە کە ژن و پیاو بە دوو زمانی جیاواز قسە دەکەن. ئەمە دۆزینەوەیەکی سەرسوڕهێنەر بوو کە دیارە لە هیچ شوێنێکی دیکەی جیهان نەدۆزرابوویەوە. لە هیچ شوێنێکی تر جیاکردنەوەی ڕەگەزەکان ئەوەندە توند نەبوو کە خەڵک هان بدات جەخت لەوە بکەنەوە کە زمانی جیاوازی ژن و پیاو بەڕاستی بوونیان هەیە. وا دیارە ئەم ڕاپۆرتانە (یان ئەو شتانەی کە دواتر بۆیان زیاد کران) تا ڕادەیەک زیادەڕەوییان لەسەر بابەتەکە کردبێت. لە ڕاپۆرتێکدا کە پەیوەندی بەو قۆناغەوە هەیە (واتە سەدەی ١٧) بەم شێوەیە هاتووە:"پیاو زۆر وشەی تایبەت بەخۆیان هەیە کە ژنان لێی تێدەگەن، بەڵام هەرگیز قسەیان پێناکەن. لە لایەکی تریشەوە ژنان وشە و دەستەواژەی تایبەت بە خۆیان هەیە کە پیاوان هەرگیز بەکاری ناهێنن یان گاڵتەیان پێدەکرێت. بەم شێوەیە، بە ڕێکەوت، لە گفتوگۆکانیانەوە، زۆرجار وا دەردەکەوێت کە ژنان زمانێکی جیاوازیان لە پیاوان هەیە" (ترادگیل، ١٣٧٦: ١٠٥). چۆن دەتوانین ئەم جیاوازیانە ڕوون بکەینەوە؟ هیندییە ڕۆژئاواییەکان خۆیان ڕوونکردنەوەیەکیان هەبوو بۆ ئەم دۆخە، کە بە شێوەیەکی گشتییش قبوڵکراوە. ئەو ڕاپۆرتەی لە سەرەوە ئاماژەی پێکراوە بەردەوامە.

"خەڵکی کێوی ڕەسەنی دۆمینیکا دەڵێن کاتێک کاریبیەکان هاتوون بۆ داگیرکردنی ئەم دوورگانە، هۆزی ئاراواکی نیشتەجێ بوون. کاریبی جگە لە ژنەکان هەموویان لەناوبرد و هاوسەرگیری لەگەڵ ئەم ژنانەدا کرد بۆ ئەوەی ژمارەی دانیشتووان لەوێ زیاد بکات. بوونی لێکچوون لە نێوان قسەکانی ئاراواکەکانی کیشوەری ئەمریکا و قسەی ژنانی کاریبی پشتڕاستکرایەوە" (ترادگیل، ١٣٧٦: ١٠٥). واتە پێیان وابوو ئەم جیاوازییانە لە ئەنجامی تێکەڵبوونی دوو گروپی زمانی واتە کاریبی و ئاراواکی کە لە ئەنجامی داگیرکردنی ئەو دوورگانەدا بەپێی ڕەگەزی مرۆڤەکان دابەشبوون. ئەم قسەیە ڕەنگە ڕاست بێت یان نا و ڕەنگە نەتوانرێت سەرچاوەی ئەم جیاوازیانە بزانرێت. بەهەر حاڵ خاڵێک ڕوونە و ئەویش ئەوەیە کە ئەگەر ئەم وتە و ڕوونکردنەوە ڕاست بێت، ناتوانین سەبارەت بە سەرچاوەی زاراوە ڕەگەزییەکان لە بەشەکانی دیکەی جیهاندا بە ڕاستی بزانین (ترادگیل، ١٣٧٦: ١٠٦).

ڕوونکردنەوەی جیاوازی زمانی نێوان ژن و پیاو بە پشتبەستن بە جیاوازیی چاوەڕوانییەکانی ڕۆڵ و جیاوازی لە پرۆسەی کۆمەڵایەتیبوونیان:

بانگەشەی ئەم بۆچوونە ئەوەیە کە ژن و پیاو بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتین کە فێری ڕەفتارکردن بوون بە شێوازی جیاواز. ڕەفتاری زمانی بە شێوەیەکی سەرەکی ڕەفتارێکی پەروەردەکراوە. لە ڕووی زمانییەوە پیاو فێری پیاوبوون دەبێت و ژنیش فێری ژن بوون دەبێت. کۆمەڵگا وایان لێدەکات ئەزموونی ژیانی جیاوازیان هەبێت. ئەم بۆچوونە زۆرجار بەو بۆچوونە ناودەبرێت کە سەرنج دەخاتە سەر جیاوازییەکان (هەروەها هەندێکجاریش سەرنج دەخاتە سەر کەمایەسییەکان)، کە ئەمە ئەو بۆچوونەیە کە باوەڕی بە بوونی هەژموون یان باڵادەستی هەیە.  ماڵتز و بێرکەر (1982) پێیان وایە، لانیکەم لە ئەمریکای باکوو، ژن و پیاو دەرئەنجامی وردە کولتوورە کۆمەڵایەتی-زمانییە جیاوازەکانن. ئەوان فێربوون کاری جیاواز لەگەڵ زماندا بکەن، بەتایبەتی لە گفتوگۆکاندا و کاتێک ژن و پیاو هەوڵی پەیوەندیکردن لەگەڵ یەکتر دەدەن، لەوانەیە ئەنجامەکەی ببێتە هۆی تێنەگەیشتن لە پەیوەندیکردندا. ئەو "ئۆهم"انەی کە ژن بە بەردەوامی بەکاری دەهێنێت تەنها بە مانای "من گوێ دەگرم"، لە کاتێکدا ئەو "ئۆهم"انەی کە پیاو زۆر کەمتر بەکاری دەهێنێت، زیاتر بە مانای "من ڕازیم"ە. لە ئەنجامدا زۆرجار پیاوان پێیان وایە "ژن هەمیشە لەگەڵیان هاوڕان و هەربۆیە بەو ئەنجامە دەگەن کە مەحاڵە بزانرێت ژن بەڕاستی بیر لە چی دەکاتەوە" و "پێدەچێت ژنان هەرگیز گوێ لە پیاوان نەگرن"، ئەوان گوێ دەگرن و دڵتەنگ دەبن. ئەوان بەو ئەنجامە دەگەن کە ژن و پیاو لە گفتوگۆدا یاسای جیاواز پەیڕەو دەکەن (وارداف، ٢٠١٣: ٥٢٠). بە گوێرەی بۆچوونی جەیمس و دراکیچ، چاوەڕوان دەکرێت ژنان زۆر زیاتر لە پیاوان قسەکردن بەکاربهێنن بۆ دامەزراندنی پەیوەندییە کەسییەکان و پاراستنیان و لە ڕاستیدا ئەو کارە دەکەن (ئەمە شتێکی سەرسوڕهێنەر نییە، بەو پێیەی بەرپرسیارێتی پەیوەندی نێوان کەسەکان لە پلەی یەکەمدا لە ئەستۆی ژناندایە)؛ بۆ نموونە وەک پێشتر گوتمان، ژنان زۆر زیاتر لە پیاوان چاوەڕوان دەکرێن کە قسە بکەن بۆ پاراستنی ڕەوتی کارلێککردن و نیشاندانی نیازپاکی، کە لە ڕاستیدا ئەوانیش هەمان شت دەکەن، هەروەها چاوەڕوان دەکرێت زۆر زیاتر لە پیاوان باس لە هەستی کەسی و پرسە کۆمەڵایەتییە سۆزدارییەکانی دیکە بکەن کە پەیوەندییان بە پەیوەندییە نێوان کەسییەکانەوە هەیە. ئەوەی بە تایبەتی لە هاوڕێیەتی مێینەدا گرنگە، هاوبەشکردنی هەست و متمانەی گەرم و دۆستانەیە لە ڕێگەی قسەکردنەوە، لە کاتێکدا لە هاوڕێیەتی پیاواندا ئەوە گرنگترە کە چالاکییەکان پێکەوە هاوبەش بکرێت (هەمان سەرچاوە: 517). 

وەک بینیمان هۆکاری سەرهەڵدانی جۆرەکانی زمانی ڕەگەزی ئەوەیە کە زمان وەک دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ تێڕوانینە کۆمەڵایەتییەکاندا هەیە. ژن و پیاو لە ڕوانگەی کۆمەڵایەتییەوە جیاوازن، چونکە کۆمەڵگا ڕۆڵی کۆمەڵایەتی جیاوازیان بۆ دیاری دەکات و چاوەڕوانی شێوازی ڕەفتاری جیاوازیان لێدەکات و زمان تەنیا ڕەنگدانەوەی ئەم ڕاستییەیە (Tradgil, 1376: 116). جیاوازی توانای زارەکی نێوان ژن و پیاو دەتوانرێت تا ڕادەیەکی زۆر ڕوون بکرێتەوە بە لەبەرچاوگرتنی جیاوازی لە [چۆن] ژن و پیاو پەروەردە دەکرێن (وارداف، ٢٠١٣: ٥٢٠).  

 تیۆری تابۆ:

جێسپێرسن دەڵێت جیاکاری ڕەگەزی لە هەندێک حاڵەتدا ڕەنگە بەهۆی تابۆوە بێت. باس لەوە دەکات کە دەزانرێت کاتێک پیاوانی کاریبی دەچوونە شەڕەوە، ئەو وشانەیان بەکارهێناوە کە تەنها نێرە پێگەیشتوەکان ڕێگەیان پێدەدرا بەکاریبهێنن. ئەوان پێیان وابوو ئەگەر ژن یان کوڕی ناپێگەیشتوو ئەم قسانە بڵێن ئەوە هەڵەیە. بۆیە ڕەنگە تابۆ کاریگەرییەکی بەهێزی هەبێت لەسەر پەرەپێدانی وشەسازی جیاکراوەی ڕەگەز بە گشتی. ئەگەر تابووەکان بەجۆرێک پەیوەست بن بە هەندێک شت یان چالاکییەوە کە بۆ نموونە ژنان ڕێگەیان پێنەدرێت ناوە ڕەسەنەکانیان بەکاربهێنن، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە ناوی نوێ لە شوێنی ئەوانە بەکاربهێنرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی جیاکردنەوەی ڕەگەزی لە وشەکان. نموونەی تابۆ وەک فاکتەری ڕوونکردنەوە دەتوانرێت لە ناوچەکانی دیکەی جیهاندا بدۆزرێتەوە. بۆ نموونە باس لەوە کراوە کە لە هۆزی زولودا ژنێک بۆی نەبوو ناوی خەزووری یان برای مێردەکەی بهێنێت و ئەگەر ئەم تابۆیەی پێشێل کرد، لەوانەیە بکوژرێت. جگە لەوەش، ڕەنگە تابۆ بۆ وشەی تابووی ساختەش درێژ بکرێتەوە. دیارە لە زمانی زولودا دەتوانرێت ئەم پرۆسەیە درێژ بکرێتەوە بۆ ئەوەی هەندێک فۆنێمی زمانەکە بگرێتەوە. بۆ نموونە با وا دابنێین کە ناوی تابوو فۆنێمی /z/ ی هەیە، ئەمەش وادیارە بەو مانایە دێت کە ژن ناتوانێت وشەیەکی وەک  amanzi"ئاو" بەکاربهێنێت بەبێ ئەوەی بیگۆڕێت بۆ فۆرمێک کە فۆنێمی تابووی تێدا نەبێت، بۆ نموونە  amandabi. ئەگەر ئەم جۆرە پرۆسەیە بۆ هەموو ژنانی کۆمەڵگا درێژ بکرێتەوە، ئەوا دەتوانین شایەتحاڵی سەرهەڵدانی زاراوەی سێکسی جیاواز بین (Tradgil, 1376: 106). بەڵام بە بڕوای ترادگیل، تابۆ دەتوانێت تەنیا بەشێکی کەم لە جیاوازییە زمانەوانییەکانی چەند کۆمەڵگەیەک ڕوون بکاتەوە، کە ناتوانرێت بۆ کۆمەڵگاکانی دیکە گشتگیر بکرێت. 

پەیوەندی باڵادەستی یان هەژەموون و جیاوازیی زمانی نێوان ژن و پیاو:

بانگەشەیەکی دیکە ئەوەیە کە باشترین ڕێگا بۆ تێگەیشتن لە ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی ئەوەیە کە وەک دەستەیەک بۆ پلەبەندیی پەیوەندییەکانی دەسەڵات لەبەرچاو بگرین. ڕەفتاری زمانی ڕەنگدانەوەی دەسەڵاتی پیاوە. پیاوان هەموو ئەو دەسەڵاتەی هەیانە بۆ زاڵبوون بەسەر یەکتر و ژناندا بەکاریدەهێنن. پیاوان هەمیشە هەوڵدەدەن دۆخەکە کۆنتڕۆڵ بکەن و بەسەر بابەتەکاندا زاڵ بن و قسەکانی ئەوانی تر ببڕن و هتد. لە ئەنجامدا، بەو پێیەی ژنان بە بەراورد لەگەڵ پیاوان دەسەڵاتیان نییە، فۆڕمی زمانی ڕەواتر بەکاردەهێنن بۆ پاراستنی خۆیان لە ڕەگەزی بەهێزتر (Varadaf, 2013: 520). 

لە هەموو ئەو حاڵەتانەی تا ئێستا لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە، سەلمێنراوە کە بە لەبەرچاوگرتنی هۆکارەکانی وەک چینی کۆمەڵایەتی، گروپی ڕەگەزی و تەمەن، ژنان بە بەردەوامی ئەو دەربڕینانە بەکاردەهێنن کە ستانداردترن لەو دەربڕینانەی کە پیاوان بەکاریدەهێنن. بە واتایەکی تر، ژنانی ئینگلیزی زمان، وەک هاوتا کۆساتیەکانیان، ئەو فۆرمە زمانانە بەکاردەهێنن کە بە "باشتر" لە فۆرمەکانی پیاوان دادەنرێت. ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە ژنان زۆر لە پیاوان هەستیارترن بەرامبەر بە سروشتی کەموکوڕی ئەم تایبەتمەندییە ڕێزمانییە (Tradgil, 1376: 112). 

یەکێک لە دەرکەوتەکانی نایەکسانی دەسەڵات لە نێوان زمانی ژن و پیاودا، زانینی ڕەگەزی نێرینە بە نۆرم. بۆ نموونە یەکێک لە شێوەزمانییە تایبەتەکان لە زمانی ئینگلیزیدا، نۆرمێکی پیاوانە. پیاو وەک نۆرم (ستاندارد)ی مرۆڤ دادەنرێت و ئەم هەڵوێستە بە شێوازی جیاواز لە زماندا دەردەبڕدرێت: بۆ نموونە بەکارهێنانی وشەی پیاو/ man  بۆ ئاماژەدان بە هەموو مرۆڤەکان و بەکارهێنانی he بۆ جێناوی بێلایەن وەک ئەم ڕستە "بەگشتی کۆرپە لە تەمەنی شەش مانگیدا، دەست دەکات بە دانیشتن، ئەو (he) لە هەمان کاتدا لەسەر سنگی دەڕوات" (هەمان سەرچاوە). 

هەندێک کەس پاساو بۆ بەکارهێنانی ئەم جۆرە حاڵەتانە دەهێننەوە و دەڵێن زاراوەیەکی وەک  manناوێکی گشتییە. بەڵام ڕوونکردنەوەیەکی لەو شێوەیە بەس نییە. بۆ ئەوەی لاوازیی "گشتی"بوون دەربخەین، ئەو ناڕەزایەتیانە لەبەرچاو بگرن کە لەلایەن هەندێک پیاوەوە دەربڕدراون کە ئەندامی ئەو یەکێتییانەن که پارێزەری مافی ژنانن. ئەوان ناڕەزایەتیان دەربڕین لەسەر ئەوەی کە ناوی ڕێکخراوەکە بگۆڕدرێت، چونکە بە شێوەیەکی گونجاو وەسفی ئەندامەکانی ناکات، ئەمڕۆ بەشێک لە ئەندامانی ئەم کۆمەڵەیە پیاون. ئەوان ناڕەزایەتیان دەربڕین لەسەر ئەوەی کە ناوی ڕێکخراوەکە بگۆڕدرێت، چونکە بە شێوەیەکی گونجاو وەسفی ئەندامەکانی ناکات، ئەمڕۆ بەشێک لە ئەندامانی ئەم کۆمەڵەیە پیاون. گریمان لە وەڵامی ناڕەزایەتییەکەی ئەواندا دەوترێت ئەوەی مەبەست لە ژنە "ژن بە شێوەیەکی گشتی" و ئەم زاراوەیش بێگومان پیاوانیش دەگرێتەوە. پێت وایە هەست بە ڕەزامەندی بکەن؟ دیاردەیەکی دیکەی سەرنجڕاکێش لە زمانی ئینگلیزیدا ئەوەیە کە هەمان وشە بۆ ژن و پیاو زۆرجار لە یەک کاتدا مانای تەواو جیاوازیان هەیە (Kay, 1975; Lakoff, 1973; Schultz, 1975). 

بۆ هەندێک لە لایەنگرانی یەکسانی جێندەری وەک ڕۆبن لاکۆف، سێکسیزم لە زماندا تەنیا ڕەنگدانەوەی سێکسیزمە لە کۆمەڵگادا، لە ڕاستیدا ئەم پرسە نیشانەیە نەک هۆکار (ڕۆبن لاکۆف، ١٩٧٥). ئەوان پێیان وایە تەنیا بە ئەنجامدانی گۆڕانکاری سێکسیزمی فراوانترە کە هەر گۆڕانکارییەک لە زمانەکاندا بەدی دێنێت. "سارا شوت" ​​ئەو خاڵەی سەرەوە کورت دەکاتەوە و دەڵێت: مرۆڤەکان ناتوانن ڕێگری لە سێکسیزم بکەن تەنها بە "قسەکردن" یان گۆڕینی زاراوەیەک بە زاراوەیەکی تر، بەڵکو بە کردارەکانیان (شوتە، ١٩٨١: ٢٥) (هەمان سەرچاوە: ١٧٠). 

دۆزینەوەکانی توێژێنەوە: 

لە لێکۆڵینەوە لە زمانە جیاجیاکانی جیهان، بۆمان دەردەکەوێت کە جیاوازی لە نێوان زمانی ژن و پیاو لە ناوچە جیاجیاکانی جیهاندا هەیە؛ ئەم جیاوازییانە لە بەکارهێنانی دوو زمانی تەواو جیاواز لە نێوان ژن و پیاودا دەست پێدەکات تا دەگاتە جیاوازی لە هەندێک وشەسازی، پێکهاتەی ڕێزمانی یان جەختکردنەوە و تۆنی دەربڕین و شێوازی هەڵبژاردنی وشەکانی ژن و پیاو. ئەم جیاوازییانە دەتوانن هۆکاری زۆریان هەبێت، لەوانە ڕووداوە مێژووییەکان، بوونی بۆچوون و بیروباوەڕەکانی وەک تابۆ، جیاوازی ڕۆڵی ژن و پیاو و ئەو چاوەڕوانییانەی کە لە پرۆسەی بەکۆمەڵایەتیکردنیاندا دروست دەبن، مەرجی ڕێسا و پێوەرەکانی کۆمەڵایەتی و ئەتەکێت بەتایبەت لەبەردەم خێزان، ژن و نایەکسانیی دەسەڵاتی ژن و پیاو لە کۆمەڵگادا. ئەم جیاوازیانە دەتوانرێت بەم شێوەیە کورت بکرێتەوە: 

1- ژن و پیاو شێوازی بەکارهێنانی زمانیان جیاوازە.

2- ژنان زۆر زیاتر لە پیاوان سەرنجیان لەسەر ئەرکە سۆزدارییەکانی پەیوەندییەکی کۆمەڵایەتییە.

3- ژنان زۆر زیاتر لە پیاوان مەیلیان هەیە بۆ بەکارهێنانی ئامرازەکانی زمان کە جەخت لەسەر بوونی هاودەنگی دەکەنەوە.

4- ژنان مەیلیان هەیە بە شێوەیەک پەیوەندیدروست بکەن کە هاودەنگی بپارێزێت و ئەو جۆرە پەیوەندییەیان زیاد بکەن، بەڵام پیاوان مەیلیان هەیە بە شێوەیەک پەیوەندی دروست بکەن (بەتایبەت لە چوارچێوەی فەرمیدا) کە دەسەڵات و کەرامەتیان زیاد دەردەکەوێت. 

٥- لە زۆرێک لە زمانەکاندا سروشتی وشەکان و پێکهاتە و مانای زمانەکە دەسەڵات و پێگەی باڵادەستی پیاوان بەسەر ژناندا نیشان دەدەن و بەهێزی دەکەن. 

دەرئەنجامەکانی توێژینەوە:

بە پێی دەرەنجامەکانی ئەم توێژینەوەیە، جیاوازی لە نێوان زمانی ژن و پیاو لە زۆریك لە زمانەکاندا هەیە. ئاوڕدانەوەیەک لە تیۆری ڕێژەیی زمانی، بەرەو کاریگەری و دەرئەنجامی بابەتیی و کۆمەڵایەتی ئەم جیاوازییانە دەمانبات. وۆرف پێی وایە مرۆڤەکان نەک تەنها لە جیهانی شتەکانی دەوروبەر و ژیانی کۆمەڵایەتیدا دەژین، بەڵکو لە جیهانی زمانی دایکیشدا دەژین. جیهانی دەوروبەر بە پێی "جیهانی زمان" بنیات نراوە. جگە لە زاراوە، هەر زمانێک دیدگا و پێشوەختەی هەیە کە جیاوازە لە هاوتاکانیان لە زمانەکانی تردا (کۆندراتۆف، ١٣٦٣: ٧٠). 

ئێمە لە ڕێگەی فەلسەفە و زانست و هونەرەوە جیهان مۆدێل دەکەین. بەڵام یەکێک لە گرنگترین سیستەمەکانی مۆدێلکردن زمانی ئاسایی ژیانی ڕۆژانەیە. زمان ئامرازی سەرەکی گواستنەوەی زانیارییە لە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا؛ بەڵام زمان لەمە توانای زیاتری هەیە. زمان دەتوانێت جیهان مۆدێل بکات یان ئەگەر بڵێین جیهان بە پریزمی خۆیدا تێپەڕێنێت. بە پێچەوانەی ئەوەی کە ئەوان بە سادەیی بیری لێدەکەنەوە، زمان تەنیا لیستێکی ڕێک و پێک نییە لە بابەتە جیاوازەکانی ئەزموون کە دەتوانرێت ئاماژەیان پێبدرێت. بەڵکو ڕێکخراوێکی ڕەمزی و سەربەخۆ و داهێنەرە کە سنوور و بۆشاییەکانی ئەزموون بۆ ئێمە دیاری دەکات لەسەر بنەمای کامڵبوونی فەرمی خۆی (هەمان سەرچاوە: ٧٧). 

بەم شێوەیە ئەو لایەنگری و ئاراستەکردنەی کە لە زماندا شاراوەتەوە سەبارەت بە جیاوازییە جێندەریەکان (کە باس کرا) دەتوانێت ئەم جیاوازی و نایەکسانییە جێندەرییانە لە جیهانی واقیعدا دیاری بکات و جەختی لەسەر بکاتەوە و بەهێزی بکات. 

بۆیە باسکردن لە سەر ئەوەی کە زمانمان چۆن کاریگەری لەسەر تێگەیشتنمان لە جیهانی دەرەوە هەیە، جێگەی سەرنجی لایەنگرانی یەکسانی جێندەرییە، لەبەر چەند هۆکارێک. لەم نێوەندەدا، چەندین لێکۆڵینەوەی ڕەخنەگرانە سەبارەت بە وشەسازی زمانی ئینگلیزی لەلایەن لایەنگرانی یەکسانی جێندەرییەوە ئەنجام دراون (Nielsen et al., 1977; Schultz, 1990; John Mills, 1989)، کە دەریدەخەن کە لە زۆر حاڵەتدا ئەو لیبێڵانەی کە ئینگلیزی زمانەکان بەکاریان دەهێنن، هەیانە سروشتێکی ڕەگەزی هەیە و بۆماوەییە. 

لایەنگرانی دیکەی یەکسانی جێندەری، لەبارەی کەلێنی وشەسازی لە زمانی ئینگلیزیدا نووسیویانە، واتە ئەو ئەزموونانەی ژنان کە قسەکردن لەسەریان قورسە، چونکە زمانی ئینگلیزی هیچ زاراوەیەکی نییە بۆ ئاماژە پێ کردنیان (Spender, 1980). هەروەها ئەم خاڵە زۆر جار باس کراوە، کە ئەم ئەرکە زمانەوانییانە نیشان دەدەن کە کۆمەڵگا چەندە پشت بە چەمکە ڕەگەزییەکان دەبەستێت. هەندێک لە لایەنگرانی یەکسانی جێندەر پێیان وایە کە چاکسازی لە زماندا لە بنەڕەتدا هیچ سوودێکی نییە چونکە تا ئەو کاتەی کە کۆمەڵگا جێندەرییە؛ دیسان واتا سێکسیزمییەکان دەردەکەونەوە و گۆڕانی فۆرمە زمانەوانیەکان ململانێیە لەگەڵ نیشانەکان نەک هۆکارەکانی بەدیهاتنیان، بەڵام ئەو لایەنگرانەی یەکسانی جێندەری کە ئارگومێنتی ڕێژەیی زمانەوانی قبوڵ دەکەن، مەیلیان هەیە بۆ چاکسازی لە زماندا، چونکە پێیان وایە بڵاوبوونەوەی ئەو مانایانە  بەرهەمهێنانی جیاوازیی ڕەگەزی و سێکسیزم لە کۆمەڵگادا بەهێزتر دەکەن (پاکنەهاد جبروتی، ١٣٥٠: ٤٠-٤٨).

سەرچاوەکان:

پاک‌نهاد جبروتی، م. (1381). فرادستی و فرودستی در زبان. تهران: گام نو. چاپ اول.

پی‌فرارو، گ. (1379). انسان‌شناسی فرهنگی، بعد فرهنگی تجارت جهانی. ترجمه: غ، ع، شاملو. تهران: انتشارات سمت. چاپ اول.

ترادگیل، پ. (1376). زبان‌شناسی اجتماعی. ترجمه: م، طباطبایی.تهران: نشر آگه. چاپ اول.

شیبلی هاید، ج. (1384). روان‌شناسی زنان. ترجمه: ا، خمسه. تهران: انتشارات ارجمند، نشر آگه. چاپ اول.

کوندراتف، ا. (1363). زبان و زبان‌شناسی. ترجمه: ع، صلحجو. تهران: مرکز انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی. چاپ اول.

لارنس ترسک، ر. (1380). مقدمات زبان‌شناسی. ترجمه: ف، اخلاقی. تهران: انتشارات نی. چاپ اول.

وارداف، ر. (1393). درآمدی بر جامعه‌شناسی زبان. ترجمه: ر، امینی. تهران: نشر بوی کاغذ. چاپ اول.

Haas, Mary. (1964). Men's and Women's Speech in Koasati. Language in culture and society, P.p: 228-233, Dell Hymes, Ed. New York: Harper & Row.

Hickerson, Nancy P.  (1980). Linguistic Anthropology. New York: Holt, Rinehart & Winston.