هەرێمی کوردستان لە توێژینەوەکانی ئاکادێمیای ئێرانیدا- بەشی دووهەم

پێشەکی

لە بەشی یەکەمی ئەم توێژینەوەیەدا باس لەوە کرا که  زۆربەی توێژینەوە  ئێرانیەکان سەبارەت به حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر تەوەرە جیۆپۆلیتیکی و ئەمنییەکان چڕ دەبنەوە. زۆرجار حکومەتی هەرێم وەک پڕۆژەیەکی پشتگیریکراوی ئەمریکا و ئیسرائیل دادەنێن کە هەڕەشە لە ئاسایشی نیشتمانی ئێران دەکات. هەروەها، توێژەرانی ئێرانی لەو باوەڕەدان فیدراڵیزم لە عێراق مۆدێلێکی ناسەقامگیره و نیگەرانییەکان لەبارەی کاریگەرییەکانی لەسەر کەمینە نەتەوەییەکانی ئێران دەوروژێنێت. لە کاتێکدا هەندێک لە لێکۆڵینەوەکان حکومەتی هەرێم وەک دەرفەتێکی ناوچەیی سەیر دەکەن، زۆربەیان ڕوانگەیەکی مەترسیدار دەگرنەبەر، بەتایبەتی سەبارەت بە ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ٢٠١٧. بە گشتی گوتاری ئەکادیمی ئێران ڕەنگدانەوەی نیگەرانییەکانی ئاسایشی نەتەوەییە لە چێوەی ڕکابەرییە ناوچەییەکان و سیاسەتی ئێتنیکی-نەتەوەیی ناوخۆییەوە، نە خوێندنەوەیەکی بێلایەنی زانستی.

بەشی دووهەمی ئەم وتاره بۆ لیکۆڵینەوەی لەسەر ڵیکدانەوەی کارتێکەییەکانی هەرێم یان باشووری کوردستان لەسەر روژهەڵاتی کوردستان تەرخان دەکرێت. ئەم بابەتە ڕەنگدانەوەیەکی تایبەتی لە ئاکادێمای ئێرانی هەیە و لە کۆی 103 وتاری چاپکراو لە گۆڤاره زانسییەکانی زانکۆکانی ئێران له 10 ساڵی ڕابردوودا، 23 وتار لەسەر کاریگەری راستەوخۆی هەرێمی کوردستان له سەر گوتار و سیاسەتی کوردی له ڕۆژهەڵاتی کوردستان و مەترسی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی ئێران نووسراون.  پرسیاری ئەم وتاره بریتیه له: توێژینەوەکانی زانکۆکانی ئێرانی دەور و کارتێکەری باشووری کوردستان لەسەر پرسی کورد لە ئێران چۆن هەڵدەسنگێنن؟

بە شێوەیەکی بەرفراوان ئەم توێژینەوەیانە کاریگەری حکومەتی هەرێم لەسەر ڕۆژهەڵات بۆ دوو بوار پۆلێن دەکەن:

مەترسییه سیاسی-ئەمنیەتیەکان: هاندانی هەستپێکراوی داواکارییە سیاسییەکان لەلایەن کوردانی ڕۆژهەڵاتەوە بەرامبەر بە حکومەتی ناوەندی ئێران وەک دەرکەوتەی کاریگەرییە سیاسیەکانی هەرێمی کوردستان و ئەو نیگەرانییە ئەمنییانەی ئەم پێشهاتانە بۆ سەقامگیری نەتەوەیی ئێران دروستی دەکەن.
کاریگەرییه کولتووری-کۆمەڵایەتیەکان: کاریگەریی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر پەرەپێدانی شوناسی کولتووری کوردی لە ڕۆژهەڵات و پەرەسەندنی پەیوەندیی کۆمەڵایەتی لە ئەودیوی سنووری نێوان هەردوو پارچەی کوردستاندا.

ناسیونالیزم، فێدراڵێزم و ئوتۆنۆمی: باشوور وەک مودێلێکی سیاسی

هەروەها که لەبەشی یەکەمدا لەسەر شێوازی لێکدانەوەی فێدراڵیزم له عێراق له گوتاری ئاکادێمیای ئێرانیدا هاتە باسکردن، لێکۆڵینەوەکان ڕۆڵ و دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە هۆی پێکهاتەی نەتەوەیی عێراق و هاوئاهەنگی لەگەڵ ئەجێنداکانی دیموکراسیی ئەمریکا و زاڵێتی ناوچەیی رۆژئاوا وەک هەڕەشەیەکی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئێران دەبینن. بەم پێیه، توێژینەوەکان فیدرالیزم بە سیستەمێکی ناسەقامگیر و دەستکرد وەسف دەکەن و حکومەتی هەرێم زۆرجار وەک سەرچاوەیەکی مەترسی ناوچەیی سەیر دەکرێت، بەتایبەت لە دوای پەرەسەندنی خواستی سەربەخۆیی لە باشوور (حاتەمی و سانیار 2017، خاتێرخاه و پووستچینی 2022، فەرزین‌ڕاد و هاوکاران 2019) و بەرزبوونەوەی ئاستی داواکارییە ئێتنۆ-فەرهەنگییەکانی کورد لە ئێران (ساجێدی و ئەمجەدیان 2011:70، پیشگاهی فەرد و نەسرۆڵڵاهی زاده 2012:196، حافزنیا 2006:33). 

کەوایه، تا ئەو جێگەی بۆ کارتێکەرییەکانی باشور لەسەر ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئەگەڕێتەوە، ئاکادێمای ئێرانی لەو باوەڕەدایه پێکهێنانی سیستمی فیدراڵی لە عێراق و دانانی زۆربەی ناوچە کوردستانییەکان لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆتە هۆی پەرەسەندنی بیرۆکەی سیاسی فیدرالیزم وەک پارادایمێکی بەهێزی سیاسی لە نێو کوردانی وڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. هەروەها، ئەم پرۆسەیە و دەسکەوتە سیاسی، ئابووری و فەرهەنگییرکانی بووەتە هۆی گۆڕین و بەرزکردنەوەی دروشمی حیزب و گروپە ئۆپۆزسیۆنە کوردییەکانی ئێران لە "ئۆتۆنۆمی"یەوە بۆ "فیدرالیزم". جەخت لەسەر ئەو فەکته دەکرێت که لە ساڵانی ڕابردوودا و دوای دامەزراندنی سیستەمی فیدراڵی لە عێراق و پێکهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئۆپۆزسیۆنی کورد لە ئێران لە پەیڕەو و پرۆگرامیاندا فیدرالیزم وەک ڕێگەچارەی کێشە سیاسیی و ئەتنیکەییەکان بۆ داهاتووی ئێران پێشنیار ئەکەن (پیشگاهی فەرد و نەسرۆڵڵاهی زاده 2012: 196). توێژینەوەیەکی دیکه پێی وایه که "دوای دامەزرانی فیدرالی لە عێراق، بیرۆکە و داواکاری فیدرالی بوو بە دروشمی ستراتیجی سەرەکی زۆرێک لە حیزبە کوردیەکانی ئێران و نەک هەر پارتە دژە شۆڕشە کوردییەکان، بەڵکوو هەندێک نوخبەی کورد و ناکوردیش بڕەویان بە ئەم داخوازییە داوه" (محەمەدی و هاوکارانی ٢٠٢٣:٩١). هەروەها، ئەم توێژینەوەیه ئاماژە بەوە دەکات که "قبوڵکردنی بوونی حزبە ئۆپۆزسیۆنە کوردییەکانی ئێرانە لە کوردستانی عێراق بەهۆی لێکچوونە نەتەوەیی و زمانەوانییەکانیان ده توانێت بواره کانی نفوز و چالاکییەکانیان له سه‌ر کۆمه‌ڵگای کوردی ئێران خێراتر بکات" (٩٤).

تەوەرێکی گرنگی توێژینەوەکانی ئێران بریتیه له کاریگەری سەرهەڵێنانی باشووری کوردستان وەک قەوارەیەکی سیاسی لەسەر گەشەی بیر و خواستی ناسیونالیزمی کوردی لە ئێران. توێژەرانی ئێرانی ئاماژە بەو خاڵه ئەدەن که پێکهێنانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، ناسیۆنالیزمی نەتەوەیی کوردی بووژاندەوەتەوە و شوناس و کولتووری کوردی لە هەموو ناوچە کوردستانییەکاندا بەهێزتر کردووە (بەهادۆری 2016؛ پیشگاهی فەرد و نەسرۆڵڵاهی زاده 2012: 203). توێژەرێک ناوچە کوردستانییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە "سیستەمی کوردستان" پێناسە دەکات و ناوچەی ئۆتۆنۆمی باشوور وەک ناوەند یان بەشی ناوەندی ئەم سیستەمە دەبینێت کە لە ساڵی 1991 بەدواوە بووەتە چەقی پێشهاتە ناوچەییەکان و توخمێکی دینامیک له بزاڤی ناسیونالیزمی کوردی (حافزنیا 2006: 23-30). لەڕاستیدا، دەسکەتەکانی هەرێمی کوردستان لە بواری سیاسی، فەرهەنگی، میدیایی و ئابوورییدا، سەرنجی بیروڕای گشتیی کورد له پارچەکانی دیکەی ڕاکێشاوە. هەر بۆیه، هەندێک لە توێژەران بەو دەرنجامه گەیشتوون که بەنێودەوڵەتیکردنی پرسی کورد و دامەزراندنی پەیوەندی فەرمی و میدیایی، بەرزکردنەوەی ئاستی داواکارییە سیاسی و کولتووری و ئابوورییەکان لە دەرکەوتەکانی ئەم کاریگەرییانەن (پیشگاهی‌فەرد و نەسرۆڵلاهی‌زاده 2012: 203-204) و ئێستاکه باشووری کوردستانی "بووەتە ناوەندێک بۆ بانگەشەکردن و پێشخستنی ئەو بیرۆکانە و بڵاوکردنەوەیان بۆ وڵاتانی دراوسێ" (حافزنیا، 2006: 22). بەم هۆکارانه، توێژەران کاریگەرییەکانی باشووری کودستان لەسەر کورد لە ئێران وەک مەترسییەکی گەورە هەڵدەسەنگێنێن، چونکه بووەتە هۆی بەهێزبوون و ڕوو لە زیادبوونی مەیلی "جوداخوازانە" و "ناسیونالیستی" کورد له ئێراندا (بۆژمەهرانی و پوراسلامی ٢٠١٦؛ ساجێدی و ئەمجەدیان 2011: 73) و که ئەمە خۆی "تەحەدای ئاسایشی نەتەوەیی و یەکپارچەیی خاکی ئێرانە" (فەرزین‌ڕاد و هاوکاران 2019: 205). 

جیا لەمە، توێژەران بەشێک لە گەشەی خواستی ناسیونالیستی و ئوتۆنۆمیستی ڕۆژهەڵات بۆ بەراوردی دۆخی گەشەی ئابووری هەرێم و گەشەنەسەندووی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە چێوەی دەسەڵاتێکی چەقبەستووی ناوەندتەوەر ئەگەرێننەوە. توێژەران دەڵێن بە سەرنجدان بە نزیکیی هەرێمی کوردستان لە ناوچە کوردنشینەکانی ئێران، گەشەسەندنی ئابووری لە ناوچەکە، و لە لایەکی دیکەوە هەژاری و بێبەشی لە پارێزگا کوردنشینەکانی ئێران، کاریگەری نەرێنی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی ئێران دەبێت (نەسری و ڕەزایی 2020 ؛ کیانی و ئەمیری 2019؛ موتەقی 2016). بۆیه، بەڕای ئەوان باشترین چارەسەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو مەترسیانەی ئۆتۆنۆمی و ئەگەری سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان درووستی کردوون، باشترکردنی کواڵیتی ژیانە له ڕۆژهەڵات و ناوچە سنوورییەکان لەڕێگەی گەشەپێدانی ئابووری و کولتوورییەوە و هەروەها بەشداریی زیاتری خەڵکی کوردستان لە بەڕێوبەرایەتی ئابووری و ئێداری ناوچەکەیان (نەسری و ڕەزایی 2020: 51-52).

بە باوەڕی توێژینەوەکان، کاریگەرییەکانی هەرێمی کوردستان پانتایی سیاسەتی کورد لە ئێرانی گرتووتە بەر. هەندێک له توێژینەوەکان ئاماژه به کاریگەریی دەسکەوتە سیاسییەکانی باشوور لەسەر بەرزبوونەوەی ڕادەی خواستی سیاسی کورد و شێوازی مامەڵەکردیان لەگەڵ خولەکانی هەڵبژاردن، پارلمانتاریزم و داڕشتنی خواستەکانیان له بزووتنەوە ئیتنیکیەکان و خۆپیشاندانەکانی خەڵکی ڕۆژهەڵات لە هەمبەر دەوڵەتی ناوەندتەوەری ئێرانی دەکەن. بۆ نموونه، له بواری چالاکی پارلمانتاریستی واپێدەچێت ڕەوتی سیاسەت لە باشووری کوردستان کاریگەری هەبووه لەسەر تەنانەت کورده ڕێفورمیستەکان، لەبەر ئەوەی که له هەڵبژاردنی خولی نۆیەمی سەرۆکایەتی کۆماری ئێران له ساڵی ٢٠٠٥، بزووتنەوەی رێفورمیستی کورد هەندێک داخوازی فۆرمولەکراوی پێشکەش بە کاندیداتورەکان کرد که لەژێر کاریگەری دەسکەوتەکانی هەرێمی کوردستان و فێدرالیزم لە عێراقدا بریتی بوون له پەروەردەی فەرمی زمانی کوردی، گەڕانەوەی کوردانی دەرەوەی وڵات بۆ کوردستان، ئازادی چاپەمەنی کوردی، نەهێشتنی گەشەنەسەندوویی ناوچەیی و هەڵاواردنی کۆمەڵایەتی و بەشداری سیاسی لەسەر ئاستی ناوچەیی و نەتەوەیی (محەمەدی و هاوکاران 2010: 132). 

هەروەها، کاریگەرییکان لە ڕووداوەکانی وەک نائارامییەکانی هاوینی ساڵی ٢٠٠٥ لە مەهاباد، پێکهێنانی "فراکسیۆنی نوێنەرانی کورد له پەرلەمان" -کە لە نوێنەرانی کوردی شیعە و سوننە پێکهاتبوو و نیشاندەری سەروەریی ناسنامەی نەتەوەیی کورد بەسەر ناسنامەی ئایینیدا بوو- ، خۆشحاڵی خەڵکی رۆژهەڵات بەتایبەتی سنە و مەهاباد بە ڕاگەیاندنی سیستمی فیدراڵی لە عێراق و هەڵبژاردنی جەلال تاڵەبانی وەک سەرۆک کۆماری عێراق، و دواتر دابەزینی ئاستی بەشداری کورد لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی ئیسلامی (2003)، پارلەمان (2004) و خولی نۆیەمی سەرۆک کۆماری ئێران هەموو وەک نموونەکانی کاریگەری پێشکەوتنی سیاسی باشوری کوردستان لێک دەدرینەوە ( حافزنیا 2006: 23؛ محمەمەدی و هاوکاران 2023: 95، محەمەدی و هاوکاران 2010). لەسەر ئەم بابەتە، توێژەرێکی دیکه بەم دەرنجامه گەێشتووه که: 

"پێشهاتەکانی ئەم دواییەی کوردستانی عێراق هەم لە ڕووی سیاسییەوە کوردیان لە بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکانی کۆماری ئیسلامی بێهیوا کردووە و هەم لە ڕوانگەی ئەمنییەوە، بزووتنەوەکانی مافی نەتەوەیی-کوردی لە هەندێک شاری کوردستاندا چڕتر کردووەتەوە، کە هەموو ئەمانە کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر ئاسایشی سنوورەکانی ڕۆژئاوای وڵات هەیە" (کیانی و عامری ٢٠١٩:١٣).

ئاکادێمیای ئێرانی لەسەر ئەو باوەڕە دایه که مەترسی سەرەکی کە ئۆتۆنۆمی و ئەگەری سەربەخۆیی هەرێمی کوردستانی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئێران دروستی دەکات، سەرهەڵدانی یەکگرتنی سیاسی و کۆمەڵایەتییه لە ناوچە سنوورییەکان کە دەتوانیت "داخوازییە سیاسی و کولتوورییەکانی کورد له ئێران لە حکوومەتی ناوەندی زیاتر دەکات" (فەرزین‌ڕاد و هاوکاران 2019: 205). هەر بۆیه، زۆربەی هەرە زۆری توێژینەوەکان، کارتێکەرییەکانی باشوور لەسەر ڕۆژهەڵاتی کوردستان نەرێنی هەڵدەنسگێنن و چەندین پێشنیاری سیاسی، ئەمنی و فەرهەنگی بۆ کەمکردنەوەی ئەم کاریگەرییانه و بەرتەسکردنەوەی بزاڤی شوناسخوازانەی ڕۆژهەڵات ئاراستەی دامودەزگا حکومییەکان دەکەن.

پێوەندییە سنووربەزێنەکان: کاریگەرییه فەرهەنگیی-کۆمەڵایەتییەکان

جیا لە باس و لێکدانەوە سیاسی و ئەمنیەتییەکان، ئاکادێمیای ئێرانی هاوکات پرژاوەتە سەر کارتێکەرییه فەرهەنگیی و کۆمەڵایەتییەکانی گەشەی سیاسی-فەرهەنگیی باشوور لەسەر ڕۆژهەڵاتی کوردستان. بەپێی لێکدانەوەی توێژینەوەکان، بەشێکی بەرچاو لەو کاریگەریانە بەهۆی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و میدیای کوردییەوە ئاسانکاری بۆ کراوە کە دوای دامەزراندنی حکوومەتی هەرێمی کوردستان گەشەیەکی بێوێنەی بەخۆیەوە بینیوە. ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان پەیوەندی کۆمەڵایەتی بەردەوامی هاوبەشیان هەبووه؛ لەوانه پەیوەندی خێزانیی ، بە تایبەت لە نێوان شار و گوندە سنوورییەکان و لێکچوونی نەتەوەیی و مەزهەبی و بە تایبەت پاشخانی کولتووری و کۆمەڵایەتی هاوبەش. ئەم پەیوەندیانە لەدوای گۆڕانکارییە سیاسی و ئابوورییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان و کراوەیی سیاسیی ڕۆژهەڵات لە سەردەمی چاکسازیدا (1996-2005) گەشەیان کرد (حافزنیا 2006: 22). هەروەها، ئەوەی ئەم کارتێکەرییە بەهێزتر دەکات، "بوونی پەیوەندی سۆزداری و دەروونی و کولتوورییە لە نێوان کوردانی باکووری عێراق و ناوچە کوردنشینەکانی ئێران لە لایەک و دەسەڵاتی یاسایی کوردەکانی عێراق لە لایەکی دیکەوە" (بۆژمێهرانی و پوورئیسلامی 2014: 106).

گەشەی فەرهەنگیی هەرێمی کوردستان کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر شوناسی فەرهەنگی خەڵکی کورد لە ئێران هەبووە. کاریگەرییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە ڕەهەندی ڕۆشنبیری و لە ڕووی بەرەوپێشبردن و بڵاوکردنەوەی کولتوور و ناسنامەی کوردییەوە بە شێوەیەکی بەرفراوان دەبینرێت. نموونەکان بریتین له: دامەزراندنی سەدان قوتابخانە و چەند زانکۆیەک کە سەدان خوێندکاری کورد لە بەشەکانی دیکەی کوردستانەوە تێیدا دەخوێنن؛ بڵاوکردنەوەی مەودای بەرفراوانی چاپەمەنی بە زمانی کوردی لەسەر بابەتگەلی جۆراوجۆری سیاسی-فەرهەنگی؛ بەڕێوەچوونی چەندین کۆڕ و سیمینار بۆ ڕێزگرتن لە یاد و پێگەی کەسایەتییە زانستی و ڕۆشنبیری و سیاسییەکانی کورد و بانگهێشتی کەسایەتییە ئەدەبی و ڕۆشنبیری و زانستییەکانی پارچەکانی دیکەی کوردستان. بەبڕوای توێژەرانی ئێرانی، لە ئەنجامدا هەلومەرجی ئایدیاڵ بۆ کورد لەم بەشەی کوردستاندا ڕەخساوە بە شێوەیەک کە رۆژهەڵاتییەکان وێڕای کەڵک وەرگرتن لە بەرهەمە کولتوورییەکانی باشووری کوردستانی، بیر لەوە دەکەنەوە کە دۆخێکی هاوشێوەی ئەویان هەبێت. کەواتە، دەکرێ بڵێین کە ئۆتۆنۆمی هەرێمی کوردستان لە ڕوانگەی کولتووریەوە توانای بەهێزکردنی شوناس و کولتووری کورد و زیادکردنی داواکارییە سیاسی-فەرهەنگییەکانی لە هەمبەر حکوومەتی ناوەندیی هەیە (حافزنیا 2006: 22، محەمەدی و هاوکارانی ٢٠١٠:١٤٣). لەم ئاراستەیەدا، یەکێک لە توێژینەوەکان، "فێستیڤالی گەلاویژ" وەک نموونەیەک دەهێنێتەوە و دەڵێت: 

"دامەزراندنی فێستیڤاڵە ئەدەبی و هونەری و فەرهەنگییە‌کان لە کوردستانی عێراق و ئاسانکاری بۆ بەشداری هونەرمەندانی کوردی ئێران لە بەرنامە ساڵانەیەکانیاندا، وەک فێستیڤاڵی ساڵانەی گەلاویژ، هەروەها بانگهێشتکردن و پاڵپشتیکردنی گرووپە موزیکه کوردییەکانی ئێران و ڕووماڵی ڕیکلامی بەرفراوانیان لە ڕێگەی بەرنامەی تەلەفزیۆنی، لە کردەوەکانی هەرێمی کوردستانه که بە ئاراستەی هاندانی نەرم و هەڕەشە لە دژی کۆماری ئیسلامی ڕۆیشتووە" (بۆژمێهرانی و پوورئیسلامی 2014: 104).

هەروەها، توێژینەوەکان ئەو ڕاستیە دەرئەخەن که توانای میدیایی حکوومەتی هەرێمی کوردستان و ئەو هەلومەرجەی کە بۆ چالاکیی میدیایی ڕەخساوە، بووەتە هۆی بەنێودەوڵەتیکردنی پرس و ڕووداوەکانی پەیوەست بە کورد لە ناوچەکە بە ئێرانیشەوە. خاکی ئەم حکومەتە بووەتە ئاستی پەیوەندی نێوان کوردستان و سیستەمی نێودەوڵەتی و حکومەتەکان، میدیای نێودەوڵەتی و ناوخۆیی، ڕێکخراوە ناحکومییەکان، نوخبە و هتد. لەڕاستیدا، ناسنامەی هاوبەشی کولتووری و زمانی، وایکردووه کەناڵە تەلەفزیۆنییەکانی باشور کە لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووه، لە نێو کوردەکانی ئێراندا کە لەم جۆرە دەرفەتە کولتوورییە بێبەش بوون، سەرنجڕاکێشتر و بەناوبانگتر بن. میدیای کوردی لە باشور، خەڵکی ڕۆژهەڵاتیان بە مێژوو و سیاسەت و فەرهەنگی کورد ئاشناترکردووه و ئەمەش تا ڕادەیەک پێگەی "ئێرانی بوون"ی لە نێو بەتایبەت بەرەی نوێی و گەنجانی ڕۆژهەڵات لێژ کردووه. هەروەها پەخشکردنی هەواڵ و ناوەڕۆک سەبارەت بە چالاکییە کوردییەکان لە ڕێگەی سەتەلایتە ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانییەکانەوە، دەبێتە هۆی هاندانی داواکارییە نەتەوەییەکانی کورد لە ئێران (حافز‌نیا 2006: 23؛ بۆژمێهرانی و پوورئیسلامی 2014: 103). 

بەگشتی، ئاکادێمیای ئێرانی لەسەر ئەم خاله جەخت ئەکات که دامەزراندنی چەندین کەناڵی ڕادیۆ-تەلەفزیۆنی و تۆڕی تەلەفزیۆنی، و دەستپێکردنی لە هەزاران ماڵپەڕ و بلۆگی کوردی باکگراوندێکی کولتووری-سیاسی و مێژوویی بۆ رۆژهەڵاتی کوردستان دابین کردووده. کەوایه، لێکۆڵینەوەکان پێیان وایه که ڕەوت و پێشهاتەکانی ناوچە کوردییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەریدەخات ئەو ناوچانە پەیوەندی سۆزداری و دەروونی و ڕۆشنبیری و سیاسییان لەگەڵ یەکتردا هەیە و هەر گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە هەر بەشێکدا کاریگەری لەسەر بەشەکانی دیکە پێک ئەهێنێت.

درەنجام

ئەم وتاره بەدواداچوون بۆ کاریگەریی فرەلایەنەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر ڕۆژهەڵاتی کوردستان (ڕۆژهەڵات) لە ڕوانگەی ئاکادێمای ئێرانیەوە ئەکات و تیشک دەخاتە سەر هەردوو ڕەهەندی سیاسی-ئەمنی و کۆمەڵایەتی-فەرهەنگی. ئەکادیمیای ئێران حکومەتی هەرێم وەک ئەکتەرێکی سیاسی بەرچاو دەناسێنێت کە هانی داخوازییەکانی کورد بۆ فیدرالیزم و ئۆتۆنۆمی لە ناوخۆی ئێراندا داوە، بەمەش نیگەرانییە ئەمنییەکان بۆ دەوڵەتی ئێران بەرز دەکەنەوە. بەدامەزراوەییکردنی فیدرالیزم لە عێراق و دەستکەوتەکانی حکومەتی هەرێم ئیلهامبەخش بووە بۆ گروپە ئۆپۆزسیۆنە کوردییەکان لە ئێران بۆ ئەوەی لە ئۆتۆنۆمییەوە بگۆڕدرێن بۆ داواکارییەکانی فیدراڵیزم، ئەمەش بەشداری کردووە لە بەرزبوونەوەی هەستی ناسیۆنالیستی و جوداخوازی. بە بەراوردی توێژینەوەکان، لە ڕووی سیاسییەوە ئەم پێشهاتانە کاریگەرییان لەسەر ڕەفتاری هەڵبژاردن و بزووتنەوە ناڕەزایەتییەکانی کورد هەبووە و تەحەدای یەکپارچەیی خاکی ئێرانیان کردووە.

لە ڕووی کولتوورییەوە، پێشکەوتنەکانی حکومەتی هەرێم لە بواری پەروەردە و میدیا و ڕووداوە کولتوورییەکان، ناسنامەی کورد و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی لە سەر سنوورەکان بەهێزتر کردووە. میدیا و فێستیڤاڵە کولتوورییەکانی زمانی کوردی، هەستێکی هاوبەشی ناسیۆنالیزم پەروەردە دەکەن، کە توێژەرانی ئێرانی بە ئەگەری تێکدانی یەکگرتوویی نەتەوەیی ئێران دەزانن. پەرەسەندنی دەزگاکانی ڕاگەیاندنی کوردی لە حکومەتی هەرێمەوە وەک ئامرازێک بۆ هۆشیارکردنەوەی پرسەکانی کورد و فراوانکردنی گوتاری ناسیۆنالیستی لە ڕۆژهەڵاتدا دەبینرێت. لە ئەنجامدا، لێکۆڵینەوەکانی ئێران کاریگەریی کۆمەڵایەتی-فەرهەنگی حکومەتی هەرێم وەک "تەحەدایەکی نەرم" لە چوارچێوەیەکدا دادەنێن کە تەواوکەری کاریگەرییە سیاسییەکانییەتی و فشارەکان لەسەر ناوچە سنوورییەکان چڕتر دەکەنەوە و ئاسایشی نیشتمانی ئێران ئاڵۆزتر دەکەن.

ژێدەرەکان

بوژمهرانی، حسن و مهدی پور‌اسلامی (2014). 'تهدیدهای نرم خودمختاری اقلیم کردستان عراق و تأثیر آن بر کردهای ایران'. جامعه‌شناسی سیاسی جهان اسلام 2(4):87–110.

بوژمهرانی، حسن و مهدی پوراسلامی (2016). 'خود مختاری کردستان عراق و چالش های پیش روی جمهوری اسلامی ایران'. علوم و فنون مرزی 14(6):43–76.

پیشگاهی فرد، زهرا و بهرام نصرالهی زاده (2012). 'آثار تشکیل حکومت ناحیه ای کردستان عراق بر نواحی کردنشین ایران'. جغرافیا و برنامه ریزی محیطی 23(246):189–206.

حاتمی، محمدرضا و مکاییل سانیار (2017). 'همه پرسی اقلیم کردستان؛ منابع و تنگناهای تشکیل دولت مستقل'، مطالعات راهبردی 20(276):85–111.

حافظ‌نیا، محمدرضا (2006). 'تاثیر خودگردانی کردهای شمال عراق بر کشورهای همسایه'. تحقیقات جغرافیایی 21(483):5–36.

خاطرخواه آناقیز، علی و زهره پوستینچی (2022). 'اسرائیل؛ استقلال خواهی کردستان عراق و تهدیدات آن برای امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران'.  پژوهش های روابط بین الملل 12(4):39–67.

ساجدی، امیر و فرامرز امجدیان (2011). 'تاثیر فدرالیسم کردستان عراق بر هنجارهای سیاسی و قومیتی کردهای ایران'، دانشنامه (80):57–80.

فرزین راد، رویا؛ یونس فروزان، عبدالرضا عالیشاهی و سیدعلی مجیدی نژاد (2019). 'بررسی مسئله همه پرسی استقلال اقلیم کردستان عراق و تاثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران'. مطالعات راهبردی سیاست گذاری عمومی (مطالعات راهبردی جهانی شدن) 9(31):195–210.

قدیر، نصری و داود رضایی (2020). 'مهم ترین تهدیدات فراروی جمهوری اسلامی ایران در اقلیم کردستان عراق'. مطالعات بین رشته ای دانش راهبردی 9(37):168–97.

کیانی، جواد و سروش امیری (2019). 'پیامدهای تغییر ژئوپلیتیکی اقلیم کردستان عراق در امنیت مرزهای غربی ایران'. پژوهشنامه مطالعات مرزی 7(325):1–19

متقی، افشین (2016). 'تحلیل تطبیقی احساس امنیت در قلمروهای مرزی (نمونه موردی؛ کردستان ایران و کردستان عراق)'. نگرش های نو در جغرافیای انسانی (جعرافیای انسانی) 8(4):29–42.

محمدی، حمیدرضا؛ حسین خالدی و ندیمه سلیم نژاد (2010). 'خودگردانی شمال عراق و تاثیرات آن بر حرکتهای قوم گرایانه پیرامونی'. ژئوپلیتیک 6(117):112–48.

محمدی، مجید؛ احمد بخشایش؛ محمد توحیدفام و علی اکبر امینی (2023). 'احزاب ضدانقلاب کُردی ایران؛ پیامدهای دمکراسی انجمنی کردستان عراق بر احزاب ضد انقلاب کُردی ایران'. پژوهش های راهبردی سیاست 11(43):73–106.