پێشەکی
مۆدێرنیتە، ئاماژەیەكە بۆ قۆناغێكی مێژوویی خاوەن سنووربەندیی هزری و ڕواڵەتی لە هەموو بەستێنەكانی مەعریفی، كۆمەڵایەتی، كەلتووری، ڕامیاری وئابووری لەگەڵ قۆناغی نەریتی، بێ ناسین و تیشك خستنە سەر قۆناغەكانی و سەردەمی سەرهەڵدانی، بێگومان ناتوانین بگەین بە ئەنجام. مۆدێرنیتە شۆڕشێك بوو لە دژی قۆناغەكانی پێش خۆی، چونكە جیهانی پێش مۆدێرنیتە، جیهانێكی نەریتی بوو.
مۆدێرنیتە دژایەتیی سەردەمی پێش خۆی بوو، لە سەردەمی مۆدێرنیتەدا، هزرخوازیی، باوەڕ بوون بە هزری مرۆڤەكان و گەڕانەوە بۆ هزر بنەما بوون. هەربۆیە، ئەندێشە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵایەتی، فەلسەفی، ئابووری و ڕامیاری فۆڕمگەلێكی حكومەتی دەركەوتن. پڕۆسەی داگیركاريی لە سەردەمی مۆدێرنیتەدا فراوانتر و خێراتر كرا، بەتایبەتی لەلایەن ئەو دەوڵەتانەی خاوەن پیشەسازيی گه‌وره بوون. لە قۆناغی مۆدێرنیتەدا بە سوود وەرگرتن لە زانست و تەكنەلۆژیا پڕۆسەی داگیركاريی ئەنجام دەدرا، ئەمەش بە مەبەستی ڕەوایەتی دان بوو بەداگیركارییەكانیان.
پرسیارى توێژینەوە:
پرسیارى سەرەکى لەم توێژینەوەیەدا، ئەوەیە، ئایا چ پەیوەندەیەک هەیە لە نێوان مۆدێرنیتە و پڕۆسەى داگیرکاریی ڕۆژئاوا، دەرکەوتنى مۆدێرنیتە بۆ کەى دەگەڕێتەوە؟ چۆن پێناسەى بۆ کراوە.
گرنگيی توێژینەوە و هۆكاری هەڵبژراردنی ناونیشانه‌كه:
گرنگیی و بایەخی توێژینەوەكە لەوەدایە کە، هەوڵمان داوە، بەشێوەیەكی ورد و زانستی هۆكارەكان و چۆنێتیی دروستبوونی سەرهەڵدانی قۆناغی مۆدێرنیته، بخرێنەڕوو، ئەمەشە بە پشتبەستن بووە بە چەندین پەرتووك و گۆڤار و بڵاوكراوەی تایبەت بەناونیشانەكەمان. قۆناغی مۆدێرنیتە بە خاڵێكی گرنگ دادەنرێت، لە کاروانی ڕووداوەكانی مێژووی مرۆڤایەتیدا، چونكە ئه‌م قۆناغه بوو بە بناغەی سەرهەڵدانی گوڕانكارییەكان لە قۆناغەكانی دوای خۆیدا. هۆكاری هەڵبژاردنی ئەم بابەتە، بەرئەنجامی فراوانی و خێرايی پڕۆسەكانی داگیركاریی بووە لەسەردەمی مۆدێرنیتەدا، به‌وپێیه‌ی كه لە سەردەمی مۆدێرنیتەدا بە سوود وەرگرتن و خۆ خستنە پاڵ زانست و یاسا داگیركاریی ئەنجام دراوە.
ئامانجی توێژینەوەكە:
ئامانج لە توێژینەوە لە بارەی (مۆدێرنیتە و داگیركارى) لە پلەی یەكەمدا بۆ خستنەڕووی هۆكارەكانی سەرهەڵدانی مۆدێرنیتە و چۆنێتیی دروستبوونێتی، لێكدانەوە و شیكردنەوەی ڕووداوەكانە ، لەمەڕ ڕووداو و پێشهات و قۆناغەكانی دەركەوتنی مۆدێرنیتە، هه‌روه‌ها پێشاندان و ڕوونكردنەوەی پرەنسیپ و هۆكارەكانی دەركەوتنی مۆدێرنیتە و هەڵوێستی وڵاتانی داگیركارییە، لە پشتبەستن بە قۆناغەكانی مۆدێرنیتە لە داگیركاری گرنگترین ئامانجەكانمان بووە. لەم لێكۆڵینەوەدا هەوڵدراوە بە تێگەیشتن لە بارودۆخی ئەو سەردەمەی مۆدێرنیتە پرۆسەكانی داگیركاری بخەینەڕوو، وێڕای ئەوەی ئامانجامان خستنەڕووی پەیوەنديی كورد به مۆدێرنیتە‌وه بووە.
ڕێکاری توێژینەوەكە:
ئەو میتۆد و ڕێکارەی لەم توێژینەوەیەدا پشتی پێ بەستراوە، بریتییە لە ڕێکاری (وەسفی\شیكاریی)، لەسەر بنچینەی هەڵهێنجان سەرچاوەی گرتووە. بۆ توێژینەوە لەسەر ڕووداوەكان پشت بە چەندین سەرچاوە بەستراوە، وەك (چەندین پەرتووك بە زمانی جۆراوجۆر، گۆڤار و چەندین بڵاوكراوەی تر)، هەوڵ دراوە، ڕووداوەكان بە شێوەیەكی زانستییانە و كورت و پوخت لێك بدرێنەوە و بۆچوونی خۆمان دەربارەیان بخەینەڕوو.
پێكهاتەی توێژینەوەكە:
ئەم توێژینەوەیە لە دوو بەشی سەرەكی پێكهاتووە، بە جۆرێك بتوانرێت هەموو لایەنە گرنگەكانی بابەتەكە ڕوون بكرێتەوە. لە بەشی یەكەمدا (چەمكی مۆدێرنیتە و مێژووی سەرهەڵدانی)، دابەشمان كردووە بۆ دوو باس، باسی یەكەممان دابەش كردووە بۆ دوو لق، تێیدا چەمكی مۆدێرنیتە شیكراوتەوە، پاشانیش پێناسەی مۆدێرنیتە كراوە. لە باسی دووەمدا (مێژووی سەرهەڵدانی مۆدێرنیتە و پۆستمۆدێرنیتە)، هەوڵ دراوە تیشك بخرێتە سەر قۆناغەكانی سەرهەڵدانی مۆدێرنیتە و هۆكارەكانی دروستبوونی سەردەمی مۆدێرنیتە. بەشی دووەميش (مۆدێرنیتە و پۆستمۆدێرنیتە و داگیركاری) خراوەتەڕوو، باس لە(مۆدێرنیتە و پۆستمۆدێرنیتە و داگیركاری)کراوە، تیشكمان خستووەتە سەر پڕۆسەكانی داگیركاری لە سەردەمی مۆدێرنیتە و پۆستمۆدێرنیتە و چەندین نموونەمان خستووەتە ڕوو، هەروەها قسە لەسەر نەبوون و سەرهەڵنەدانی مۆدێرنیتە كراوە لای كورد، داگیركاریی كورد لە قۆناغی مۆدێرنیتە خراوەتە ڕوو.
گرنگترین ئەو سەرچاوانەی کە بەکارهێنراون لە توێژینەوەكە:
هەرچەندە، نەبوونی سەرچاوەی پێویست لەم توێژینەوەیەدا، گرفتی سەرەكی بووە بۆمان، بەتایبەتى لەپرسى نێوان مۆدێرنیتە و کورد لەگەڵ ئەمەشدا هەوڵمان داوە زۆرترین سەرچاوە بەكار بهێنین، كە بریتیین لە (پەرتووك، گۆڤار و ماڵپەڕە ئەلیكترۆنیيەكان). پەرتووكەكانیش بە زمانی جۆراروجۆرن، گرنگترین ئەو سەرچاوانەی كە لەم توێژینەوەیەدا سوودێكی زۆریان لێ وەرگیراوە بریتین لە (مەریوان وریا قانع، شوناس و ئاڵۆزی، چەند وتارێك دژ بەدۆگماتیزم، كۆمەڵێك نووسەر، چارەنووسی مۆدێرنیتە، وەرگێڕانی/ محەممەد حسین، چ1، چوارچرا، سلێمانی، 2007، جورج تەرابیشی، مۆدێرنیتەو ڕاسیزم، وەرگێڕانی/ شوان ئەحمەد، سلێمانی،2003.) و چەندین سەرچاوەی گرنگی تر.
بەشی یەكەم
چەمكی مۆدێرنیتە و مێژووی دەركەوتنی
باسی یەكەم/ چەمك و پێناسەی مۆدێرنیتە
أ/ چەمكی مۆدێرنیتە
چەمكی مۆدێرنیتە بۆ یەكەمین جار لەلایەن ئەنیباڵ كویجانۆ (Anibal Quijano) بەكارهێنرا، ئامانج و مەبەستە سیاسییەكانی پشت ئەم چەمكەی لە چوارچێوەی پێناسەیەكی گشتگیردا خستەڕوو، پاشان واڵتەر مینۆڵۆ (Walter Mignolo) تیشکی خستە سەر و پەرەی پێدا. پەیوەنديی نێوان هەردوو چەمكی مۆدێرنیتە و داگیركاری (Modernity and Coloniality) بە بڕوای هەردوو لێكۆڵەر، دووانەیەكی پێكەوەبەستروان و هەردوو دیوی دراوێکن. لە ڕوانگەی ئەوانەوە مۆدێرنیتە ئامانجی تەواوكردنی مەبەستەكانی داگیرکارییە بە ڕێگایەكی نوێ. هەروەها لە ڕوانگەی قوتابخانەی دیكۆلۆنیالیستەكانەوە (Decolonialist) مۆدێرنیتە دیوە ڕەشەكەی داگیركارییە بە بەكارهێنانی ڕێگەی نوێ‌‌و گۆڕانكاريكردن لە کارنامەی داگیركاريی توندوتیژانە و داڕشتنەوەی لە چوارچێوەی ناوەڕۆکێکی پۆختەكراو و نوێدا بە ڕێگەی كۆنتڕۆڵكردنی بیركردنەوە و ئاكار، پاشان بەستنەوەی بە کارنامە دیارەكانی فراوانخوازيی جیهانی ڕۆژئاوایی.(١)
دژایەتیكردنی نێوان كۆن و نوێیە، لە دوای سەدەكانی ناوەڕاست یان لە ڕێنسانسەوە لە ئەوروپا دەستی پێكردووە، لەبنەڕەتدا چەمكێكە لە زانست، تەكنەلۆجیا، فەلسەفە، هونەر، بیناسازی و بابەتەكانی هاوشێوەیان دەردەكەوێت. مۆدێرنیتەیزم و مۆدێرنیتە جیاوازن، مۆدێرنیتەیزم ئاسەواری دەرەوەی شارستانیيەتی ڕۆژئاوایە، مۆدێرنیتە توخمە دەروونیيە هزريی و فەلسەفيیەكانی شارستانيیەتی ڕۆژئاوایە و خاوەنی كۆمەڵێك چەمكی بنەڕەتییە، پەیوەندییان بەیەكەوە هەیە، بۆ نموونە عەقڵ سەرچاوەی داڕێژەری یاسا و دەوڵەتی مۆدێرنیتە.(٢)
ڕەچەڵەكی ئەم وشەیە (مۆدێرنیتە)، بۆ (modo)ی لاتینيی كۆن و (modernus)ی لاتینيی نوێ دەگەڕێتەوە، بە واتای "هەنوكە" دێت، كە بە مانای "ئەمڕۆيی"و "هاوچەرخ"یش ڕاڤە كراوە. وشەی مۆدێرنیتە مێژوویەكی دوورودرێژی هەیە. هەر لەم شێوە لاتینیيەیدا یەكەم جار لە سەدەی پێنجەمی زایینیدا بەكار دەهێندرا، ئیتر لەو كاتەدا مانای بەجێهێشتنی كۆن و چوونە ناو نوێوه مانای وەرگرت. وشەی مۆدێرنیتە بۆ نیشاندانی ئەو چۆنێتییەیە، كە لەئارادایە و لەگەڵ ڕابردوو جیاوازە.(٣)
ب/ پێناسەی مۆدێرنیتە
مۆدێرنیتە، وەکو زۆربەى چەمکەکانى زانستە مرۆڤایەتییەکان، لە پێناسەیەکى دیاریکراودا کورت ناکرێتەوە و هەڵگرى کۆمەڵێک پێناسە و لێکدانەوەى جیاوازە، تەنانەت بەپێی سەردەمە جیاوازەکان، لێرەدا چەند پێناسەیەك دەخەینەڕوو:.
1- لە ڕوانگەی کۆمەڵناسی فەڕەنسی (ئالان تۆرین)ەوە مۆدێرنیتە، تەنها بریتی نیيە لە بەدوای یەكداهاتنی چركەساتەكانی زەمەن یاخود گۆڕانێكی ڕووتی پەتی بێت، بەڵكوو لە جەوهەردا بریتییە لە بڵاوكردنەوەی بەرهەمی چالاكيی هزریی مرۆڤ و بەرهەمی چالاكییەكانی دیكەی كایەی زانستی، تەكنەلۆژی و بەڕێوەبردن. (مۆدێرنیتە) زانست دەكات بە ناوەند بۆ ژیانی كۆمەڵایەتی، لە جێگەی هزری باوەڕبوون بە دیوە پەنهانەکەی بوون یاخود میتافیزێكی، هەرچی بیر و باوەڕی ئایینیشە لە چوارچێوەی ژیانی تایبەتيی تاكەكەسدا سنوورداری دەكات.(٤)
2- مۆدێرنیتە شۆڕشێكە بۆ مرۆڤ-تەوەریی و هزر-تەوەریی، واتە مۆدێرنیتە ئەو قۆناغە مێژوویییەیە، كە مرۆڤ دەبێتە تەوەری سەرەكی ژیان لە هەموو بوارەكان و هزری مرۆڤ وەكو بوونێكی جێگای متمانە سەیر دەکرێت، كە ڕەوایی دەدا بە مرۆڤ-تەوەری.(٥)
3- مۆدێرنیتە بریتییە لە لۆجیكی جیهانبینییەكی نوێ، مۆدێرنیتە بە واتای ژیان لە جیهانێكدا، كە جیاوازە لە جیهانی پێشوو، هەربۆیە دەبێ بە ڕێکارگەلی جیاواز مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.(٦)
بە شێوەیەكی گشتی مۆدێرنیتە بانگەشە بۆ ئەزموون و بنەما فیكرییەكانی سەردەمی ڕۆشنبیريی دەكات، جەخت لە تواناكانی بیركردنەوە و ژیربێژيی مرۆڤ دەكاتەوە، دەكرێت وەك ئامرازێك بۆ ڕزگاری، بەختەوەریی و كۆتایی هێنان بە كەموكورتيی مرۆڤایەتی كەڵكی لێ وەربگیرێت.
باسی دووەم/ مێژووی دەركەوتنی مۆدێرنیتە
سەبارەت بە سەرهەڵدانی مۆدێرنیتە چەندین ڕوانگەی جیاواز لەئارادایە، هەندێك سەرەتای ئەم پڕۆسەیە دەگێڕنەوە بۆ شۆڕشی پیشەسازيی له ئه‌وروپا. هەندێكی تر لەگەڵ بزاڤی ڕۆشنگەريی سەدەی هەژدەم پێوەبەندی دەکەن و لایەنێكی تر لەگەڵ ڕێنسانس و چاکسازیی مارتن لۆتەر دەیبەستنەوە. ئەم ڕەوتە فۆڕم و پێكهاتەی خێڵەكی و دەرەبەگایەتی دەڕووخێنێ و ژیان و ژیاری شارستانی دروست دەكات.(٧)
بەشێوەیەكی گشتی بەستێنەكانی دەركەوتنی مۆدێرنیتە چەند بەستێنێک بوون، چونكە مۆدێرنیتە پرۆسەیەك بوو بەدرێژایی چەند سەدەیەك فۆڕمی گرت(٨)، بەشێک لە بەستێنەکان ئەمانەن:
ڕێنسانس: بەرهەمهێنی ئاڵوگۆڕێكی هزری، كەلتووری و هونەری بوو، كە لە درێژەدا مرۆڤگەرایی(هیومانیزم)ی لێ كەوتەوە، كۆتایی شەڕی كریستییانەكان لەگەڵ موسڵمانان و گەڕانەوەی سەرباز و شەڕكەرەكان لە بەرەكانی جەنگ و گێڕانەوەی پێشكەوتن و ئاڵوگۆڕییەكانی جیهانی دەرەوەی ئەوروپا، كە بە هۆی هەژموونی دەسەڵاتی ئایینی وەك زیندانێك وابوو، بوو بە هۆی ئەوەی بازرگانی پەرە بستێنێت و بەوشێوەیە دەرگای داخراوی ئەوروپا كرایەوە، لەلایەكی ترەوە هەوڵی سەرلەنوێ خوێندنەوە و دەرخستنی نووسراوەكانی سەردەمی یونانی كۆن و ڕۆم درا. بەم شێوەیە بەستێنەكانی سەرهەڵدانی هيومانیزم و گەڕانەوەی مرۆڤ بۆ ناوەندی بیر و ئەندێشەكانی ڕەخساند، كە سەرەتا ئیتاڵیا ناوەندی دەستپێكی ڕێنسانس بوو.(٨).
بەشێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێین تایبەتمەندی فيكری سەرەكيی مۆدێرنیتە، كە شێوەیەك بوو لە تایبەتمەندییەكانی سەردەمی ڕۆشنگەری، لەمانەی خواره‌وە پێك دێت:
شۆڕشی پیشەیی: كە بەرهەمهێنی پێشكەوتنی ئابووری و ژیانی تەكنەلۆژيی بوو.(١٢)
پڕۆسەی مۆدێرنیتە بە هۆی ڕایەڵە و تۆڕی پێوەندییەكان، تاكەكان پەرداخ دەكات و دوورترین و نامۆترین و نادەستەمۆترین خێڵ و جڤاتەكان پێكەوە پەیوەند دەدا و چەندین دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرنیتە دروست دەكات، كە بە ڕۆڵ و پێكهاتەی بیروكراتیك بەردەوام بەهێزتر دەبن. سەرچاوەی مۆدێرنیتە چاخی ڕۆشنگەرییە، لەم چاخەدا فەلسەفەی كانت ڕەوتێكی هزریی ڕۆشن و بەهێزە. سەرەڕای ئەمەش فەلسەفەی هیگڵ وەرچەرخانێكی گەورەی مێژووییە، كە هۆشیاريی مێژوویی دەڕەخسێنێت. فەلسەفەی (كانت) بەپێی سێ بنەمای نرخاندنی گرنگ پێك هاتووە:
1/ نرخاندنی هزری پەتی (تیۆریك).
2/ نرخاندنی هزری پراكتیكی (ئەخلاقی).
3/ نرخاندنی هێزی دادوەريی.
ئەم سێ تەوەرە، سێ چەمكی فەلسەفە و متافیزیكی ڕۆژئاوا (ڕاستی، چاكی و جوانی) دەخەنە بەر تیشكی نرخاندن و توێژینەوە و نرخاندنی هزری تیۆریك و هزری پراكتیكی پیشاندەری هەوڵێكە، كە دەیەوێ بەشێوەی هزری دوو دەسكەوتی چاخی ڕۆشنگەری (زانست و ئەخلاق) شرۆڤە بكات. فەلسەفەی كانت باسێكی خەیاڵی وئابستراكت نییە، بەڵكوو پیشاندەری گەشەی هێزە مێژووییەكانە، كە پرۆسەی مۆدێرنیتەیان پێك هێناوە.(١٣)
فەلسەفەی كانت ئاوێتەی هێزەكانی نێو پڕۆسەی مۆدێرنیتە دەنوێنێ. فەلسەفەی كانت بێجگە لە نرخاندنی هزری شتێكی تر نییە، پێيوایە دەبێ هەموو شتێ بەتەرازووی ئەو بنرخێنرێ، بەڵام بەڕای هیگڵ ئەم سنوورە ڕۆشن نییە و فاكتی هزری و ناهزری لەیەكتردا تیكەڵ دەبن. لە ئەنجامدا تێكڕای پرۆژەی كانت تێك دەڕوخێ، ئەم پرۆژەیە سەرەڕای هەموو ناكۆكییەكانی هەروا درێژەی كێشا و لەلایەن هەمووانەوە پەسەند كرا.(١٤)
بەشی دووەم: مۆدێرنیتە و داگیركاريی
مۆدێرنیتە کەشێکی لەباری بۆ گەشەی بیروباوەڕی ڕەگەزپەرستەكان بەرهەمهێنا، هەرچەندە تایبەتمەندێتيی مۆدێرنیتە لە زانستدایە، دەبووایە تیۆریای ڕەگەزپەرستی بەرگی زانستی بپۆشیایە و لە فۆڕمێكی زانستیدا خۆی نیشان بدایە. ئەمەش ئەو ئەركەیە، كە زاناكانی بواری ڕەگەزناسی و زمانناسی و عەقڵی مرۆڤایەتی لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمەوە دەیگرنە ئەستۆ و پێی هەڵدەستن، بەوپێیەی سەدەی نۆزدەهەم سەدەی نەتەوەگەری(ناسیۆنالیزم) بوو لە ئەوروپا، ئیتر تیۆریای ڕەگەزپەرستی دەستبەرداری ئەوە بوو، كە تەنها لەسەر بنەمای ڕەنگی پێست جیاوازی بكات، بەڵكوو جیاوازیكردنی خەسڵەتێكی ئەنتیكانەی وەرگرت، ئەمەش لەو باوەڕەوەی كە مرۆڤەكان تەنها بە ڕەنگی پێستیان لەیەكتر جیا نین، بەڵكوو بە ڕەگەزیشیان جیاوازن. وەك چۆن هەندێك مرۆڤ هەن ڕەنگی پێستیان وایان لێ دەكات دابەزنە ئاستێك نزمتر لە ئاستی ئادەمیزاد، بەهەمان شێوەش مرۆڤگەلێك هەن لە ڕێی ڕەگەزیانەوە بەرز دەبنەوە بۆ ئاستێك لەسەروو ئاستی ئینسانەكانی ترەوە.(١٥)
سەدەی نۆزدە بە سەدەی گەڕان بەدوای پێوەر و بەڵگە زانستییەكان بۆ سەلماندنی جیاوازيی نێوان ڕەگەزەكانی ئینسان هه‌ژمار ده‌كرێ، هەر لە بەڵگەی توێكاريی زانای سكۆتلەندی (ڕۆبرت نۆكس)ەوە، كە لەسەر بیرۆكەی (گۆشەی سەر) دامەزراوە و جیاوازيی دەكات لەنێوان تەپڵەسەری پیاوی سپی، كە خڕەو ئاستی بەرزتره، لەگەڵ تەپڵەسەری پیاوی ڕەش، كە درێژەو لە دۆخی ئاژەڵییەوە نزیكترە، تا دەگات بەو بەڵگە زمانەوانیيەی (ئەرنست ڕینان)، كە پێیوایە عەقڵی ئاری-نەژادەكان لەسەروو ئەقڵی ئەوانەوەیە، كە سامی-نەژادن. ڕەگەزپەرستيی زانستی لەگەڵ (نازیزم) دا گەیشتە ئەوپەڕی ساتەوەختی شكۆمەنديی خۆی ئایدۆلۆژیای نازیزم، كە هەر لەبنەڕەتدا لەسەر تێزەی باڵادەستيی ڕەگەزی ئاری و لقە ئەڵمانییەكەی دامەزرابوو، هەوڵێكی زۆری بەخەرج دا بۆئەوەی مەرجەعیيەتێكی زانستی و دڵنیایی بۆ تەواوی ڕەگەزپەرستی بدۆزێتەوە، لەم پێناوەشدا هەوڵ و توانای زانایان و پسپۆڕانی سەرجەم كایە مەعریفییەكانی وەك (بواری پزیشكی، زیندەوەرزانی، كیمیا، بۆماوەزانی، مرۆڤناسی(ئانترۆپۆلۆجیا)، مێژوو، دیمۆگرافیا و تەنانەت شوێنەوارناسی)يشی خستەگەڕ، بەڵام ئه‌و هەموو تاوانە دزێوانەی نازیزم لەژێر پەردەی (ڕەگەز و نەژاد)دا ئەنجامی دا(١٦) ، بووە هۆی داگیركردنی چەندین دەوڵەت لە ئەوروپا لەلایەن ئەڵمانیای نازییەوە.(١٧)
هەر لە قۆناغی مۆدێرنیتەدا جۆرێكی تر لە نەژادپەرستیی سه‌ریهه‌ڵدا، بریتیی بوو لە نەژادپەرستیی كەلتووری. ساڵی 1968 لە شاری بێرمینگهام، كە مەڵبەندی پیشەسازيی وڵاتی ئینگڵاندە (ئینۆخ پاوڵ)ی ئەندامی پارتی پارێزگاران، وتارێكی مێژوویی دا و لەو وتارەدا پێشبینی ئەوەی كرد، كە لە بەریتانیادا لافاوی خوێن هەڵدەستێت، گەر بێت و بەوشێوەیەی ئێستا سیاسەتی كۆچكردن بەردەوام بێت و كار بەو یاسایانەش بكرێت (كە بە قسەی ئەو) پەیڕەوی سیاسەتی ئاپارتاید دەكات لە بەرژەوەنديی بەریتانییە ڕەشپێستەكان دژی سپیپێستەكانی ئەو وڵاتە، ئاشكرایە ئەم (ڕەگەزپەرستییە نوێ)یەی، كە توێژەری سیاسی بەریتانی (مارتن باركەر) ناوی لێنا، لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا، كە ساڵی 1981 بەو ناونیشانە بڵاوی كردەوە، پەیوەستە بە پەرەسەندنی دیاردەی كۆچكردن بەرەو كۆمەڵگاكانی ئەوروپای خۆرئاوا. ئەوەی ئەم نەژادپەرستییە نوێیە لە نەژادپەرستییەی پێشووتر جیا دەكاتەوە، ئەوەیە كە ئەو گوتارەی لە دژی كۆچبەران لە ئارادایە لە ئاستی بە كەم سەیركردنی بایۆلۆژییەوە دەگوازرێتەوە بۆ ئاستی جیاوازیی كەلتووری، ئەم گوتارە (گوتاری نەژادپەرستیی كەلتووری) وەك ئەوەی ڕاستە توندڕەوەكانی بەریتانیا و فەرەنسا و ئەڵمانیا و هۆڵەندا و بەلجیكا و ئیتاڵیا كاری پێ دەكەن شەرعيیەتی خۆی لە جیاوازيی نێوان ڕەگەزەكانی یان تایبەتمەنديی ئەو كەموكوڕییە سروشتیيانەی هەر گروپە و بەجیا هەڵگریەتی بەدەست ناهێنێت، بەڵكوو ئەوەی ئەم لەسەری ڕادەوەستێـت جیاوازییە لە كەلتوور وزمان و ئاین ودابونەریتدا، ئەمانە پێیانوایە یەكگرتوویی و یەكانگیريی نەتەوایەتيی كۆمەڵگاكانی ئەوروپای خۆرئاوا، لەبەردەم هەڕەشەی لێكترازان و لەبەریەك هەڵوەشاندایە لەپای ئەو لێشاوی كۆچەی لە وڵاتانی كۆمەنۆێڵس و وڵاتە داگیرکراوەکانی پێشووەوە درێژەی هەیە.(١٨) نەژادپەرستیی كەلتووری، نەژادپەرستییێکی جیاوازیخوازە، ئەم گوتارە لەو ڕووەوە ئەویدی ڕەتدەكاتەوە و هەر كەلتوورەش جەوهەرێكی نەگۆڕی خۆی هەیە و هەماهەنگییان لەنێواندا دروست نابێت.
بەرئەنجامەكانی مۆدێرنیتە: پرۆژەی مۆدێرنیتە كە تا ئەمڕۆ بەردەوامە و بەردەواميی ئەمڕۆش لە تەكنەلۆژیادایە، پڕۆژەیەكی ئاسایی نەبووە و نییە لە مێژوودا، پرۆژەیەكە بۆ هەمیشە ڕووی زەوی ڕێرەوی مەسەلە و شتەكانی گۆری، ڕاچەنینێكی پڕژان بوو، دوای چەرخی سەهۆڵبەندانی دڵنیابوون، لێرەدا بەكورتی باسی چەند دەرئەنجامێكی مۆدێرنیتە دەكەین:
1. لە دەرئەنجامی مۆدێرنیتە بە عەقڵانيكردنی شتەكان (كۆمەڵگا و بوارە كۆمەڵایەتییەكان و زانست) بوو، جیاكردنەوەی زانست بوو لە میتافیزیکا و سەرهەڵدانی ڕێکار(میتۆد)ە زانستییەكان.
2. كۆنترۆڵكردن: ئامانجی مۆدێرنیتە دەسەڵاتگرتن بوو بەسەر هەموو ئەو نیاز و غەریزە و بۆچوون و هەڵسوكەوتانەی كە ناچنە ژێر سایەی عەقڵەوە، واته كۆنترۆڵكردنی نەك سروشت، بەڵكوو خودی مرۆڤیش، كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگا و دواجاریش خودی ژیان.
3. هاتنەكایەوەی دەوڵەتی سیکۆلار و پەخشبوونەوەی سیکۆلاریزم بەگشت بوارەكانی بووندا.
4. لەدەستدانی ئازادی، لە هاوكێشەی عەقڵ- ئازادیدا، كە ڕۆشنگەريی خستیيەڕوو و پەیمانی دا، كە بە زیادبوونی عەقڵ ئازاديی زیاد دەبێت، هیگڵ فەیلەسوفی مۆدێرنیتە لەم ڕووەوە لەو باوەڕەدا بوو، كە ئازاديی تێگەیشتنە لە ناچاری، بەزیادكردنی زانین و دەسەڵات هەبوون بەسەر ناچاریدا ڕێژەی ئازاديی زیاد دەبێت، بەڵام بەپێچەوانەوە عەقڵ هەموو ڕووبەرەكانی ئازاديی داگیركرد.
بوارەکانی زانست و تەكنەلۆژیا، بە یەكێك لە گرنگترین بوارەكانی سەردەمی مۆدێرنیتە و پۆستمۆدێرنیتە دادەنرێت، هەرچەندە مۆدێرنیتە تەنها ئەو حەوت دەوڵەتە پیشەسازییە گەورە دەگرێتەوە، كە حوكمی جیهان دەكەن، ئەوانیش بریتین لە (ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا، كەنەدا، ئیتالیا، ئەڵمانیا و ژاپۆن) توانیویانە لە ڕێگای تەكنەلۆژیاوە دەست بەسەر زۆرینەی جیهاندا بگرن.(٢١)
لە چارەكی یەكەمی سەدەی بیستەمدا، دەوڵەتانی داگیركاری كوردستان، پێیان نایە مۆدێرنیتەوە، توركەكان بە كەمالیزم پێیان ناوەتە مۆدێرنیتەی سیاسی و دەوڵەتی ڕەهای توركیان لەسەر ئینتیمای نەتەوەی تورك بنیاتناوە، عەرەب لە پاش ڕێككەوتننامەی (سایكس-بیكۆ) بنیادی دەوڵەتی نەتەوەیی و دەسەڵاتیان لەسەر بنەمای كەلتوور و شوناسی عەرەبی داناوە، لە ئێرانیش ئیرانییەكان بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەو شكستەی لە ڕووبەڕووبوونەوەكان لەگەڵ ڕووسیا لە سەدەی نۆزدە تووشی هاتبوون، هەوڵیان دا، بە مۆدێرنیتەبوونێكی ڕواڵەتی لە نەبوونی ناوەڕۆكی هزری و مەعریفی مۆدێرنیتە، وەڵامی ئەو شكستانە بدەنەوە، لەئاكامدا دەركەوتنی ڕەزاشا و دەوڵەتی مۆدێرنیتەی پەهلەويی لێ كەوتەوە، دەسەڵاتی پەهلەوی هەوڵی یەك دەستكردنی زەمینی و ڕواڵەتی نەتەوەكانی ناو جیۆپۆڵیتیكی ئێرانی دەدا، لەسەر بنەما و پێکهاتەیێکی كۆمەڵایەتی بوو.(٢٦)
ئاكامه‌كانی جەنگی یەكەمی جیهانی1914-1918، دابەشبوونی كوردی لەڕووی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە لێ كەوتەوە، وێڕای لەناوبردن و كوشتنی بەكۆمەڵی لە چەندین بەشی كوردستان، بە جۆرێك تا ئێستاش بەردەوامیی هەیە لە وڵاتەكانی (توركیا، سوریا، ئێران و عێراق)، زۆرێك لە چەمك و ئامرازەكانی لەناوبردنیان بەرهەمی مۆدێرنیتە و زانستن، بەتایبەتی (چەكی كیمیایی) و چەندان جۆری تر، بۆیە دەتوانین بڵێين: هەرچەندە كورد بە مۆدێرنیتە نەگەیشتووە، بەڵام قوربانيیەكی دەستی پێشكەوتنەكانی زانست و تەكنەلۆژیا بووە، لەم قۆناغەدا كوردستان داگیر كراوە، كراوە بە بەشێك لە وڵاتانی داگیركەر، بەپێی یاسا ڕێك خراوە و ڕەوایەتیی بەم داگیركارییه‌ی كوردستان داوە.
ئەنجام:
یەكەم: وشەی (مۆدێرنیتە)، بۆ (modo)ی لاتینی كۆن و (modernus)ی لاتینی نوێ دەگەڕێتەوە، بە واتای "هەنوكە" كە بەمانای "ئەمڕۆيی" و "هاوچەرخ"یش ڕاڤە كراوە، وشەی مۆدێرنیتە مێژوویەكی دوورودرێژی هەیە.
دووەم: مۆدێرنیتە، ئاماژەیەكە بۆ قۆناغێكی مێژوویی خاوەن سنووربەندیی هزريی و ڕواڵەتی لە هەموو بەستێنەكانی مەعریفی، كۆمەڵایەتی، كەلتووری، سیاسی و ئابووری لەگەڵ قۆناغی نەریتی، مۆدێرنیتە شۆڕشێك بوو لە دژی قۆناغەكانی پێش خۆی.
سێیەم: مێژووی دەركەوتنی مۆدێرنیتە، بە چەندین قۆناغی مێژوویی وەك (ڕێنسانس، ڕیفۆڕمی ئایینی، ڕوشنگەری، شۆڕشی پیشەسازی)دا تێپەڕیوە و دروستبووە، لە قۆناغی مۆدێرنیتەدا، عەقڵ-سەنتەريی مرۆڤ ڕۆڵێكی باڵای گێڕاوە لە بڕیاردان لە پرسەكاندا.
چوارەم: پۆستمۆدێرنیتە لە ئەنجامی تێكشكانی بزاڤە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا بەتایبەتی لە ساڵی (1968ز)، دیاردەیەك سەری هەڵدا، كە لایەنگرانی تێكۆشانی سیاسیيان فەرامۆش دەكرد و زیاتر خەریكی جوانكاريی دەبوون و لە ڕەهەندی گوتار و نڤیساردا خۆیان بەرتەسك دەكردەوە و لە جیهانی کردەیی و دادەبڕان، پێی دەوترا پۆستمۆدێرنیتە. گرنگترین تایبەتمەندییەكانی پۆستمۆدێرنیتەیزم بریتین لە: نكۆڵیكردن لە مۆدێرنیتە،دروستبوونی گومان لە ئاست هەر چەشنە بڕوایەك، نكۆڵیكردن لە مێژووی جیهان وەك پێكهاتەیێكی لێك بەستراو (ئۆرگانیك) ڕەتكردنەوەی هەر چەشنە ڕێگەچارەیەكی ناچاری.
پێنجەم: لە سەردەمی مۆدێرنیتە و پۆستمۆدێرنیتە، داگیركاريی خێراترو فراوانتر كرا، كە ئەمەش بەرئەنجامی پێشكەوتنی زانست و تەكنەلۆژیا بوو، لەم قۆناغەدا داگیركاري چەندین بنەمای یاسايی بۆ دەركرا، بە مەبەستی ڕەوایەتی پێدان بە داگیركارییەكانیان، چونكە وڵاتانی داگیركەر بوون بە خاوەنی پیشەسازیی گەورە و پێشكەوتنی خێرایان بەخۆوە بینی.
شەشەم: كورد نەیتوانیوە بگات بە مۆدێرنیتە، ئەمەش بەرئەنجامی جیۆپۆڵیتیكی كوردستان بووە، كە بووتە مایەی وێرانبوونی، بەتایبەتی لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی ١٩١٤_١٩١٨ دابەش كراوە بۆ چوار پارچە، لە سەردەمی مۆدێرنیتەدا داگیركاريی كوردستان خێراتر و وێرانكەرتر بووە، بەراورد بە قۆناغەكانی پێش خۆی.
