جوڵانەوەی نەتەوایەتی کورد لە ڕۆژئاوای کوردستان: ١٩١٤ بۆ ١٩٥٨

 پێشەكی

ڕۆژئاوای كوردستان بەشێكی بچوكی خاكی كوردستانی گەورەیە‌و خراوەتە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی سوریای عەرەبییەوە، وەكو هەموو پارچە دابەشكراوەكانی تری كوردستان خراوەتە ژێردەستی دەوڵەتێكی بێگانە، تاكو ئێستا كێشەكانی كورد بەتێرو تەسەلی باسی لێوەنەكراوە یان لەسەری نەنوسراوە‌و، ئەو نوسراوانەش كە هەن زیاتر تیشكیان خستۆتە سەر كوردی "باشوور‌و باكوور"ی كوردستان، بە بەراورد لەگەڵ پارچەكانی تری كوردستان "ڕۆژئاوای كوردستان" تاكو ئێستاش مافی خۆی لە لێكۆڵینەوەی مێژوویی وەرنەگرتووە، ئەوەشی لەسەر نوسراوە لە وتارێك یان لێكۆڵینەوەیەك یان نامیلكەیەكی بچوك تێپەڕی نەكردووە، كەئەمەش تینوێتی خوێنەر ناشكێنێ‌، بەپشت بەستن بە میتۆدى (وەصفى – شیکاریی)، بەسود وەرگرتن لە سەرچاوەکانى کتیبخانە ئێمە لێرەدا بەباشمان زانی توێژینەوەكەمان تایبەت بێت بەجووڵانەوەی نەتەوەیی كورد لە ڕۆژئاوایی كوردستان، چونكە گەرەكمانە تیشك بخەینە سەر ئەو ستەمو زۆرەی كە لەلایەن دەسەڵاتدارنی سورییەوە‌و وەك هەوڵێكیش بۆ كۆنتڕۆڵكردن‌و تواندنەوەی شوناسی كوردی‌و كۆمەڵگاكەیان كراوەتە سەر كورد‌و لەئاكامی ئەو ستەمەدا كورد تووشی چەوسانەوە‌و سەركوتكردن بوون‌و تەنانەت دەربڕینی شوناسی نەتەوەیی وەك زمان‌و نەریتە فەرهەنگییەكان نایاسایین‌و واتای سیاسییان دەخرێتە پاڵ، زۆر پێویستە نەوەكانی دوای خۆمان ئەوە بزانن كە ئەم پارچەی كوردستانیش خاوەنی خەبات‌و تێكۆشان‌ بوون لە پێناوی ئازادی‌و سەربەخۆیی كوردستان‌ هەوڵییانداوە، بەڵام  بەهەمان شێوەی پارچەكانی تر لەلایەن بێگانەكانەوە ڕێگرییەكی زۆریان لێكراوە. ئەم توێژینەوەیە لە سێ باسی سەرەکیی پێکهاتووە، باسی یەكەم: تایبەت كراوە بە دەروازەیەكی مێژوویی سەربارەت بە ناساندنی ڕۆژئاوایی كوردستان‌و ڕوودانی جەنگی یەكەمی جیهانی‌و لكاندنی بەشی ڕۆژئاوای كوردستان بە سوریای ئینتیدابكراو لەلایەن فەرەنساوە‌و، هۆكارەكانی سەرهەڵدان‌و گەشەكردنی بیری نەتەوایەتی لەم بەشەی كوردستاندا، باسی دووەم: تایبەتكراوە بە بارودۆخی ڕۆژئاوایی كوردستان لەداوی سەربەخۆیی سوریا‌و ڕۆڵی كورد لە ئازادكردنی سوریا، باسی سێیەم: باس لە دروستبوونی پارتی دیموكراتی كوردستانی سوریا دەكات‌و ڕۆڵی لە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردیدا‌.

باسی یەكەم: دەروازەیەكی مێژوویی

كوردستان بەو ناوچە جوگرافیاییە دەوترێت كە كورد زۆرینەی پێكدەهێنێت، ناوچەیەكی جیاواز‌و دانپێدانراوەو بڕبڕەی پشتی ئەمەش بەزنجیرە چیاكانی زاگرۆس‌و تۆرۆسەوە بەستراوەتەوە، كە بەرە‌و باشوور درێژ دەبێتەوە بۆ دەشتەكانی میسۆپۆتامیا‌و بەرە‌و باكوریش بۆ ئەو ناوچانەی كە كاتی خۆی ئەنادۆڵیای ئەرمینیا بوون(١ ). كوردی ڕۆژئاوای كوردستان بەشێكن لە نەتەوەی كورد‌و ناوچە كوردیەكانی باكووری سوریاش بەشێكی ڕووبەری جوگرافیای كوردستان پێكدەهێنن، هەمان نەریت‌و كلتوری‌و ئاینی كوردی بەشەكانی تری كوردستان پەیڕەو دەكەن(٢ )، لە بەشی باكووری وڵاتی سوریا لەناوچەكانی جەزیرەو چیای كوردان‌و عین العرب دا دەژین( ٣)، هەروەها ژمارەیەكی زۆریشیان لە شارەكانی حەڵەب‌و حەما‌و دیمەشق نیشتەجێن‌و(٤ )، ژمارە دانیشتوانی كورد، لە ڕۆژئاوا نزیكەی یەك ملیۆن كەسە‌و، لەڕووی زمانەوە بە كرمانجی قسە دەكەن‌و تەنیا لەزاراوەدا لەناوچەكانی "كوردداخ‌و جەزیرە" هەیە، سەرەڕای ئەو هەوڵانەی كە بۆ تواندنەوەیان دەدرێن، بەردەوامن لەسەر هەستێكی بەهێزی شوناسی نەتەوەیی كە لە سنوری ئەو وڵاتەی تێیدا دەژین تێدەپەڕێت(٥ ).  دوا بەدوای شەڕی چاڵدێران، كە لەساڵی (1514) لەنێوان دەوڵەتی عوسمانی سەفەویی دا ، كوردستان لەنێوان ئەو دوو دەوڵەتە دابەشكرا، ئەم دابەشبوون‌و داگیركاریەی كورد بەدرێژایی سەدەكانی ڕابردوو بەردەوام بوو، لە سەدەی بیستیشدا كوردستان لە نێوان ئەو دەوڵەتانەدا دابەشكرابوو كە دەوڵەتی مۆدێرن‌و خاوەن سەروەری بوون، ئەوانیش ئێران‌و توركیا‌و سوریا‌و عێڕاق‌و یەكێتی سۆڤیەت بوون( ٦). پاش كۆتایی هاتنی جەنگی یەكەمی جیهانی (1914-1918) ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی‌و دابەشكردنی ناوچەكانی لەنێوان هێزە ئەوروپییە داگیركەرەكاندا بەپێی بڕیارەكانی پەیماننامەی (سایكسبیكۆ سازانۆف)ی ساڵی 1916 بەشێك لە كورد‌و خاكەكەی لكێنرا بە كیانی سوریای ئینتیدابكرا‌و لەلایەن فەرەنساوە بەهەمان شێوەی دابەشكردنی هەر سێ‌ پارچەكەی تری كوردستان لەنێوان توركیای نوێ‌‌و عێڕاق‌و ئێراندا( ٧). ڕێككەوتننامەی سیایكس بیكۆ سازانۆف زەمینەی لەباركرد كە كوردستان بەپێی بەرژەوەندییەكانی وڵاتانی ڕۆژئاوا دابەشبكرێت، ئەو بەرژەوەندییانەی كە لەكۆتاییدا كوردی لەمافی چارەی خۆنووسین‌وگەیشتن بە سەربەخۆیی بێبەشكرد‌و نكوڵیان لەمافی كورد كرد(٨).  دوای ئەوە زۆرینەی بڕیارەكانی پەیماننامەی ناوبراو لە ڕێككەوتننامەی (سان ڕیمۆ) كە لە 26 نیسانی 1920 بەسترا دووبارە كرانەوە‌و لەم نێوانەشدا (1918-1920) دەوڵەتی سووریا بەشایەتی (فەیسەڵی كوڕی حوسێن) ڕاگەیاندرا‌و تاوەكو 24ی تەمموزی1920 مایەوە( ٩). مەسەلەی نەتەوەیی كوردیش هەر لەسەدەی هەژدەیەمەوە هاتبوە ئاراوە، واتە پێش دامەزراندنی ئەو دەوڵەتانەی كە بەم شێوە یاسایی‌و كارگێڕی‌و نێودەوڵەتیەی ئێستای كوردستانیان لەنێواندا دابەشكراوە، مەسەلەكە لەسایەی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی‌و فارسی سەریهەڵداو خۆی لەنێوان پەیوەندییە سیاسییە نێودەوڵەتیەكاندا بینیەوە‌و چەند تێكستێكی یاسایی ئاشكرا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دەربارەی ئەو مەسەلەیە هاتووە، وەك پەیماننامەی سیڤەر1920‌و پەیماننامەی لۆزان1923‌و، پاشان جارێكی تر بووە بە كێشەیەكی نێودەوڵەتی‌و ڕووبەڕووی كۆمەڵەی نەتەوەكان بوویەوە لەساڵی 1924 تاكو ساڵی1925(١٠). لەدوای بڕیاری كۆنگرەی لۆزان 1923 خاكی كوردستان كرا بەچوار پارچەوە، هێڵێكی بەدرێژی (375كم) بە سنووری نێوان توركیا‌و سوریا دانرا، بەبێ‌ ئەوەی هیچ كۆسپ‌و تەگەرەیەكی سروستی هەبێت‌و دوای ئەوەی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران شكستی هێنا لەساڵی 1925 لەباكوری كوردستان هەزاران خێزان‌و ماڵی كورد شوێنی خۆیان بەجێهێشت‌و زۆربەیان ڕوویان كردە ڕۆژئاوای كوردستان لەناویاندا كورد پەروەر‌و تێكۆشەرانی ناودار‌و لێهاتووی تێدابوو وەك (قەدری جەمیل پاشا، ئەكرەم جەمیل پاشا، جەلادەت بەدرخان، كامیران بەدرخان، عوسمان سەبری،...هتد) بەگەرمی درێژەیان بە خەباتیان دەدا لەپێناو گەشەسەندنی بیری نەتەوەیی كورد‌و تێكۆشان لە پێناو ئازادی كوردستان‌و، كوردی ئەم بەشەی ڕۆژئاوای كوردستانیش وەكو گشت بەشەكانی تری كوردستان هەوڵیاندا بۆ گەیاندنی دەنگی ناڕازی كورد بە كۆمەڵەی گەلان‌و ڕای گشتی جیهان‌و داوای فریاكەوتنی گەلی ستەم دیدەی كوردیان دەكرد( ١١). كوردی ڕۆژئاوای كوردستان ڕۆڵێكی بەرچاویان گێڕا لە شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران بەتایبەتی ئەو كوردانەی كە لەسەر سنوور بوون، "كۆمەڵەی سەربەخۆیی كوردستان" كە سەرپەرشتی شۆڕشی شیخ سەعیدی پیرانی دەكرد كۆبوونەوەیەكی خۆی لە حەڵەب‌و لەدەرەوەی سنووری خۆی لە ساڵی 1924دا گرێدا، بۆ دانانی نەخشەیەك لە دژی سیاسەتی بەتورك كردن كە حكومەتی توركی دژ بە كورد‌و ناوچەكانی كورد گرتبوویەبەر( ١٢). لەدوای تێكشكاندنی شۆڕشی شێخ سەعیدیش ڕۆژئاوای كوردستان ببوە پەناگەیەك بۆ كوردانی باكووری كوردستان كە بەهۆی سیاسەتی توندوتیژی كەمالییەكان روویانكردبووە ڕۆژئاوای كوردستان(١٣ ). بزوتنەوەی نەتەوەیی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان بە شێوەی كۆمەڵەو یانە ڕۆشنبیری‌و كۆمەڵایەتی‌و وەرزشیەكانەوە خۆیان بەدیار خست كۆمەڵەی (خۆیبوون)یش هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە لە كۆنگرەی یەكەمی قامیشلۆ لە ماڵی خانەوادەی (قەدوور بەگ) لە ساڵی 1927 كە لە (23) كەسایەتی نیشتیمان پەروەر پێكهاتبوو، بیری نەتەوەیی بەهەردوو باڵی سیاسی‌و ڕۆشنبیریەوە بەتەواوەتی گەڵاڵە كرد، ڕێكخستنەكانی پەلی هاویشت بەرە‌و پارچەكانی تری كوردستان‌و بەتایبەتی باكوری كوردستان‌و باشوری كوردستان(١٤ ). پارتی(خۆیبوون) بنكە‌و بارەگای سەرەكی لە حەڵەب‌و حەسەكە بوو، ڕۆڵی سەرەكی بینی لە بەرپاركردنی شۆڕشی ئاراراتدا، لەشارەكانی سوریاش پارتی خۆیبوون چەند یانەیەكی كۆمەڵایەتی‌و هونەری‌و ڕۆشنبیری‌و وەرزشی دامەزراند و چالاكیان ئەنجام دەدا كە ئامانجی هەموو ئەمانە بۆ خزمەتی بزوتنەوەی نەتەوایەتی كوردی بوو، ڕۆشنبیرو خوێندەواران بە جۆرەها شێوە كاریان دەكرد بۆ سەركەوتنی شۆڕشی ئارارات‌و بەدیهاتنی مافە ڕەواكانی گەلی كورد. دەكرێت بڵێین هۆكارەكانی سەرهەڵدان‌و گەشەكردنی هۆشیاری نەتەوەیی لە ڕۆژئاوای كوردستان لەمانەی خوارەوەد خۆی دەبینێتەوە:

١) دابەشكردنی خاكی كورد لەلایەن داگیركەرانەوە بە بێ‌ ویستی كورد خۆی.

٢) ئەنجامدانی سیاسەتی شۆڤێنیانەی بەردەوام لەلایەن ئەندامانی توركیای گەنج‌و بزوتنەوەی تۆرانی‌و كەمالییەكان دژ بە گەلی كورد لە ڕێگای كوشتنی بەكۆمەڵ‌و ڕگواستن‌و داپڵۆسینی نەتەوەیی.

٣) بێدەنگی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەئاست ئازارەكانی كورد‌و پشتگوێخستنی مافەكانیان بەتایبەتی لەو ڕۆژەوە كە پەیماننامەی لۆزان لە ساڵی 1923دا مۆركرا‌و ئامادەنەبوونی كورد لە رووداوەكاندا‌و لەدانان‌و داڕشتنی بەڵگەنامەكانی هاوسەنگی هێزە جیهانییەكان. 

٤) داننەنان بە هەبوون‌و مافەكانی كوردی ڕۆژئاوای كوردستان لە بەڵگەنامەكانی یەكەم كۆنگرەی دامەزراندنی سوریا‌و لە پڕۆتۆكۆلەكانی سەردەمی ئینتیدابی فەرەنسا‌و لە دەستووری كۆماری سوریا پاش وەرگرتنی سەربەخۆیی‌و لەداویشدا لە پڕۆگرامەكانی پارتەكانی سوریا بە نەتەوەیی‌و ئیسلامیی‌و كۆمۆنیستەكانەوە، ئەم هۆكارانە هەمووی بوونە هۆی پێكهێنانی بنكەی سەرەكی بۆ سەرهەڵدانی دیاردەكانی پێناسەی نەتەوەیی كورد‌و گێڕانی ڕۆڵی بەخێوكەرانەی بۆ پێگەیاندن‌و گەورەكردنی ئەو (كۆرپەلەیە)ی بزوتنەوەی نەتەوەیی بە دەربڕینە سیاسی‌و ڕۆشنبیری‌و ڕێكخراوەییەكانیەوە (١٦) بەسەركەوتنی هێزە چەكدارەكانی توركیای كەمالی بەسەر شۆڕشی ئاراراتدا كوردی باكوری كوردستان كەوتە بەر دڕندەترین شەپۆلی ستەم‌و ئەشكەنجەدانی توركەكان‌و، لەدوای ساڵی 1932ەوە بەهەزاران خێزانی كورد دووچاری لەناوبردن‌و ڕاگۆێزان‌و دەربەدەری هاتن‌و بەشێكیان كۆچیان كرد بۆ ڕۆژئاوای كوردستان( ١٧). لەدوای شكستی شۆڕشی ئارارات شۆڕشگێڕانی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان وازیان نەهێنا لە خەبات بەردەوامبوون لە هەوڵدانی بۆ وشیاركردنەوەی خەڵكی‌و گرنگیدان بە بواری فەرهەنگی‌و ڕاگەیاندن، لە 15/5/1932دا گۆڤارێكی سیاسیی‌و كۆمەڵایەتی ئەدەبیان بەناوی (هاوار) بڵاوكردەوە‌و سەرنوسەر‌و خاوەنەكەی جەلادەت بەدرخان بوو تا تەمموزی 1943 جار جار بڵاودەبۆوە‌و جار جاریش رێگەی لێدەگیرا بڵاوببێتەوە، هەروەها لەساڵی 1941 گۆڤارێكی تری بەناوی (ڕۆناهی) لەلایەن جەلادەت بەدرخانەوە بڵاوكرایەوە‌و كەوتە بەردەست خوێنەرانی كورد لە دیمەشق ، كامەران بەدرخانیش گۆڤارێكی دركرد بەناوی (ستیر) بە پیتی لاتینی نووسرابوو تا كۆتایی ساڵی 1945 بەردەوامبوو، كوردی ڕۆژئاوای كوردستان  بەتایبەت ئەوانەی كە لە دیمەشق نیشتەجێبوون ڕۆڵێكی دیاریان لە خەباتی كوردایەتیدا هەبوو(١٨ ). لە سوریا بارودۆخێكی لەبارتر دروستبوو بۆ گەشەسەندنی ژیانی كلتوری‌و ڕۆشنبیری نەتەوایەتی كورد، كە (جەلادەت بەدرخان) كەسایەتی دیاری نەتەوەیی كورد ڕۆڵێكی پێشەنگی بینی لەم بوارەدا، دەبینین سیاسەتی فەرەنیسەكان لەبەرامبەر كورد هەمان ئەو سیاسەتە نەبوو كە بەریتانیا پیادەی دەكرد بەرامبەر بە كوردی ژێر دەسەڵاتی عێڕاق كە لەژێر ئینتیدابدا پەكی كەوتبوو، فەرەنساش بەو چاوە سەیری كارەكتەری كوردی دەكرد كە هۆكارێكی گونجاو بوو بۆ بەكارهێنانی لەدژی ئەو عەرەبانەی كەدژی فەرەنسا بوون، هەروەها ئەو نێوەندە عەرەبە نەتەوەخوازانەی كە ئامادەنەبوون دانبنێن بەهیچ مافێك لەمافەكانی كورد، ئەمانە ڕۆڵیان هەبوو لەوەی فەرەنسیەكان بۆ پارێزگاری لە دەسەڵاتیان هەرجارە‌و هاوسۆزی بۆ لایەكیان دەرببڕێت(١٩).  لەگەڵ ئەوەشدا هێزە نەتەوایەتیەكانی كورد چالاكانە بەشداریاندەكرد لە بزوتنەوەی دژ بە فەرەنسا، كوردەكان ساویلكانە باوەڕیان دەكرد بە بەڵێنەكانی نەتەوەپەرستەكانی عەرەب كە لەپاش وەدەرنانی داگیركەران داواكارییە نەتەوەییەكان بە جێدەهێنن، هەروەها لە شۆڕشەكەی سوڵتان ئەترشدا یەكەكانی كورد ڕۆڵێكی كاریگەریان هەبوو بە سەركردایەتی (ئەحمەد ئاغا باراڤی، موحەمەد شەریف كوردی، محێدین قەرە ئاغا)، هەروەها كورد بەشداریانكرد لەو خۆپیشاندانە ناڕەزایی دەربڕینەكانی دیمەشق‌و حەڵەب‌و حەسەكە‌و شارەكانی تریش(٢٠). لە سییەكانی سەدەی بیستەم هەستی نەتەوەیی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان دەست بە پتەوبوون دەكات‌و پێدەنێتە قۆناغێكی دیاریكراو‌و بنەڕەت بۆ بەرە‌و پێشەوە چوونی باری سیاسی كوردی سوریا چەندین ڕێكخراوی سیاسی‌و كۆمیتە‌و دەستەی ڕۆشنبیری پێكهات‌و بڵاوكراوەی كوردی سەریهەڵدا( ٢١). ئەمەش دوای ئەوەی فەرەنسیەكان ئەو ژمارە زۆرەی ڕۆشنبیران‌و سیاسەتمەدارانی كوردیان لە سەر سنوورگواستەوە بۆ دیمەشق ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی هەستی نەتەوەیی لای كورد(٢٢ ).كاتێك شۆڕشی دەرسیم لەساڵی (1937) دا لە باكووری كوردستان لەناوچە شاخاوییەكانی دەرسیم سەریهەڵدا بەسەرۆكایەتی سەرۆك عەشیرەتی حەسەنان "سەید ڕەزای دەرسیم"ی كە یەكێتیەكی لە كۆمەڵە عەشیرەتێك پێكهێنابوو، لەسەرەتادا بڵێسەی ئەم شۆرششە لەناوچەی دەرسیم بوو بەڵام لە دواتردا گواسترایەوە بۆ ناچەكانی لای باشوور‌و سەر سنووری سووریا كە ئاگری شۆڕشیش لە ڕۆژئاوای كوردستان  هەستی پێدەكرا، لەم شۆڕەشەدا ژمارەیەكی زۆر لە كوردی ڕۆژئاوای كوردستان كوردستان بەشدارییان كرد لەدژی كەمالییەكان‌و لە پێناو بەدەستهێنانی ئازادی‌و سەربەخۆیی بۆ كورد ( ٢٣). لەساڵی 1939 لە ڕۆژئاوای كوردستان ڕاپەڕینێكی كورد بەرپابوو بە سەرۆكایەتی (شێخ ئیبراهیم) لەناوچەی چیای كوردان ( جبل الاكراد) كە جوتیارەكان هێزی بزوێنەری سەرەكی ئەم ڕاپەڕینە بوون‌و ئاڕاستیەكی دژ بە دەرەبەگایەتی گرتبوو، سوریەكان‌و فەرەنسیەكان هاوكاری یەكتریان كرد بۆ دامركاندنەوەی ئەم شۆڕشەی كورد، ئەم شۆڕشە بەشێوەیەكی زۆر دڕندانە سەركوتكرا‌و زۆربەی ناوچە كوردنشینەكان وێران كران‌و دانیشتوانی ناوچەكانی "كارداغ"‌و"عەفرین"‌و ڕاگوێزران بەرە‌و توركیا، بەم شێوەیە بارودۆخی كوردی ڕۆژئاوای كوردستان لەسایەی دەسەڵاتی فەرەنسی‌و عەرەبەكان لە بارودۆخی براكانیان لە توركیاو عێڕاق‌و ئێران باشتر نەبوو، لەگەڵ ئەوەی جموجۆڵی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان ئەو پانتایەی نەبوو كە وەك لە بەشەكانی تری كوردستان هەبوو، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا لە هەوڵدان‌و خەباتی نەتەوایەتی لە پیناو بەدەستهێنای ئازادی‌و سەربەخۆیی بەردەوامبوون(٢٤).  باسی دووەم: بارودۆخی رۆژئاوایی كوردستان لەدوای سەربەخۆیی سوریا لە كۆتایی سییەكانی سەدەی بیستەمدا بارودۆخی جیهان بەتەواوی پشێوی‌و شڵەژانی تێكەوتبوو، بەرەی فاشیزم كەوتبووە پەلاماردان‌و هێرشبردن بۆ سەر وڵاتان‌و جەنگێكی بەربڵاوی سەخت‌و دژواریان هەڵگیرساند‌و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەكو زۆرینەی وڵاتان كەوتبووە بەر ئایندەیەكی ترسناك‌و نادیار، خەباتگێڕانی ڕۆژئاوای كوردستان هۆشیار بوون بەرامبەر بە ڕوودان‌و گۆڕانكارییەكان، بەجۆرەها شێواز چالاكیان ئەنجام دەدا كە بۆ بەرژەوەندی نەتەوەكە لەو ڕووداوانە سوود وەربگرن، پەیوەندیكردن‌و ئاگاداریان بەهێز‌و كوردپەروەرانی بەشەكانی دیكەی كوردستانەوە هەبوو، بەتایبەت بە سەركردایەتی پارتی "هیوا" لە باشوری كوردستان‌و بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان‌و ساڵی 1944نوێنەری ڕۆژئاوای كوردستان بەشداریكرد لە كۆبوونەوەی لوتكەی (دلانپارد)( ٢٥). دوای كۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهانی لەساڵی1945‌و تێكشكانی بەرەی فاشیزم، گەلانی سوریاو لوبنان بە یەكپارچەی كەوتنە كۆڕی كۆشش‌و هەوڵدان بۆ دەركردنی سوپای بێگانەو وڵاتەكەیان‌و پیادەكردنی سەربەخۆیی تەواو، لە 17ی نیسانی 1947دا ئاواتە ڕەواكانی هاتەدی‌و نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیاری سەربەخۆیی تەواوی سوریا وەرگرت‌و بە ئەندامی تەواویش لە نەتەوە یەكگرتووەكان وەرگیران، گۆڕان بەسەر سوریادا هات پارتە نیشتیمانییەكان كە لەڕووی پڕۆگرام‌و ئایدۆلۆژیاوە نوێنەری ڕاستەقینە چینی بۆرژوای وڵاتەكە بوون بەڕێوەبردنی وڵاتەكەیان كەوتە دەست، ژمارەیەك لە كەسایەتییە ناسراوەكانی كورد كەوتنە ڕیزی دەستەی فەرمانبەرەكان(٢٦ ). دوای سەربەخۆیی سوریا ڕۆشنبیران‌و خەباتگێڕانی كورد بەردەوامبوون لە هەوڵ‌و چالاكیەكانیان لەوانە (قەدری جەمیل، ئەكرەم جەمیل، جەلادەت بەدرخان، عوسمان سەبری، مەمدوح سالم‌و عەلی ئاغای زلف)و تا ساڵی 1947هەر بەناوی (خۆیبوون)ەوە بەهەندێك كارو چالاكی نەتەوەیی‌و كوردایەتی هەستان، هەروەها لە ساڵی 1946-1947 ژمارەیەك لە ڕۆشنبیرانی كورد ڕۆژنامەی (ڕۆژی نوێ‌) یان لە بەیروت بە چاپ دەگەیاند( ٢٧). دوابەدوای سەربەخۆیی سوریا‌و كشانەوەی فەرەنسا، كورد بەردەوام لە پێكهێنانی بەشێكی گرنگ لە چوارچێوەی هێزەكانی سوپادا بووە، دوو كودەتا كە لەساڵی 1949دا ئەنجامدران، لەلایەن ئەو سەركردانەوە بوون كە پێشینەی كوردیان هەبوو، یەكەم كودەتا لە 30ی ئازاری 1949دا ئەنجامدرا، لەلایەن جەنەڕاڵ (حوسن زەعیم)ەوە ڕێكخرا‌و بۆ دابینكردنی ئاسایشی ڕژێم بەزۆری پشتی بە گروپە كەمایەتیەكانی ناو سوپا دەبەست، باوەڕ وایە كە كاریگەری پلانی نهێنی (CIA) ئەمەریكی لە سوپا هانی كودەتاكەی زەعیمیان داوە، كاتێك زەعیم دەستی بە گفتوگۆی ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیل كرد‌و بەناچاری داواكانی ئەمەریكای پەسەند كرد، بەهۆی كودەتاكەیەوە لەمانگی هەشتی هەمان ساڵدا ڕوخێنرا لە سێدارە درا، (ئەدیب ئەلشیشكەلی) كە دووەم كودەتای لەمانگی 12ی 1949داو جارێكی تریش لە مانگی 11/1951دا ئەنجامدا، بەشێكی بۆ ڕەچەڵەكی كورد دەگەڕێتەوە، هەرچەندە ئەو خۆی بەو شێوەیە وەسف ناكات، یاسای سەربازی بەسەر سوریادا سەپاند‌و دەستورێكی نوێی لەمانگی ئەیلولی 1953دا ڕاگەیاند، سیاسەتەكەی لەسەر دروستكردنی دەوڵەتێكی پێكهاتەی عەرەب-مسوڵمان چڕ بووەوە، كورد‌و ئاشوور‌و ئەرمەنی‌و كەمایەتیەكانی تریش چەند بڕیارێك بەڕێوەی دەبردن، كە بەجۆرێك ڕێگری دەكرد لە بەكارهێنانی زمانی كوردی‌و زمانەكانی تر، زۆر هاوشێوەی ئەوەی كە لەژێر فەرمانڕەوایی ڕژێمی بەعسدان، بۆ نمونە بڕیار دەرچوو كە داوای ئەوەی دەكرد هۆتێل‌و قاوەخانە‌و سینەما‌و... تەنیا ناوی عەرەبیان بۆ بەكاربهێنرێت، هەروەك تەنیا زمانی عەرەبی لە كۆبوونەوە‌و ڤیستیڤاڵ یان بۆنەكاندا بەكاربهێنرێت‌و مسوڵمانەكان بە ژمارەی یەكسان لەگەڵ نامسوڵمانەكان بەشداری كۆمیتەی ڕێكخراوەكانی كەمایەتیەكان دەكەن(٢٨ ). دەربڕینی كولتور‌و مێژووی كورد لە شار‌و لادێكاندا قەدەغەبوو، هەروەك كۆمەڵەو گروپە كوردیەكان بوونە شتێكی نایاسایی، سەرەڕای هەوڵەكانی (شیشەكلی) بۆ جێگیركردنی سوریا‌و لە چوارچێوەی نەتەوەی سوریایی‌و حەقیقەتی هەمەجۆری مەزهەبی‌و نەژادی سووریا، هەموو ئەمانە هانیان دەدا كە بەئاشكرا‌و لە ساڵی 1953دا ڕاگەیاند"سوریا ناوی فەرمی ئێستای ئەو وڵاتەیە، كە چوارچێوەی ئەو سنورە دەستكردانە دەگرێتەوە كە لەلایەن ئیمپریالیزمەوە كێشراون"(٢٩ ). گۆڕەپانی ناوخۆی سوریا بەردەوام بوو لەوەی كە وەك شانۆی كراوەی دەستێوەردانی دەرەكی بێت، میسرو عێڕاق‌و ئەردەن‌و ئەمەریكا‌و یەكێتی سۆڤیەت هەموویان لە كێبڕكێدا بوون بۆ دەستگرتن بەسەر ئەم هەلە سیاسی‌و ناوچەییەدا، لەو ماوەیەدا حیزبی بەعس دژە سیستەم‌و ڕادیكاڵ بووە، چارەسەری ئایدۆلۆجی بۆ دەژیەكییەكانی سوریا، لەگەڵ ئەوەی بەرگری لە سۆشیالیزمی شێوازی سۆڤیەت دەكرد، بنەمای ناوەندی حیزبەكە بریتی بوو لە یەكێتی نەتەوەی عەرەب، لە ساڵی 1954دا(شیشەكلی) بەهۆی كودەتایەكەوە لە حوكم لابرا، حوكمی پارلەمان گێردرایەوە بۆ شێوە دەستوریەكەی ساڵی1950، كە ئەو لە ساڵی 1953 گۆڕیبووی، هەرچەندە حوكمی پارلەمان گەڕابۆوە‌و حیزبە سیاسیەكان‌و میدیا پاش ئەوە دەیانتوانی ئازادانە كار بكەن، بەڵام حكومەت‌و خەڵك بەبەردەوامی دەبوون بە عەرەبخواز‌و دژە ڕۆژئاوا‌و دۆستی سۆڤیەت( ٣). هیچ گۆڕانكارییەكی باش نەهات بەسەر بارودۆخی كورد لە سوریا لەگەڵ ئەوەی هێزە نەتەوەییە دیموكرات خوازەكانی كورد بەشدارییەكی چالاكانەیان لە جموجۆڵەكانی دژ بە داگیركەر لە سوریا، بە پشكێكی گەروە بەشداریان كرد لە بەدەستهێنانی سەربەخۆیی لە سوریا، بەڵكو بە پێچەوانەی پێشبینیەكان بارودۆخیان زۆر خراپتربوو، بێبەشكردنیان لە مافە نەتەوەییەكانیان زیاتر بوو، لە قۆناغی ئینتیداب چەند دەرفەتێكی كەم هەبوو لە بەردەم ژیانی كلتوری نەتەوایەتی كورد، بەڵام لەگەڵ هاتنی نەتەوە پەرەستەكانی عەرەب بۆ سەر دەسەڵات ئەو دەرفەتە كەمانەش نەمان، چونكە پیادەكردنی ئەم سیاسەتە لەبەرامبەر سەرهەڵدانی نەتەوەی كورد بەمەبەست‌و ئەنجامدار بوو، بێبەشكردن لەمافە سیاسی‌و نەتەوەییەكان‌و سەختی ژیانی ئابووری فشارێكی زۆری خستبووە سەر دانیشتوانی كورد(٣١). ڕێژەی نەخوێندەواری لەناو ڕۆژئاوای كوردستان گەشیتبووە 90% ئەمەش بەهۆی نەبوونی قوتابخانەی حكومی لەناوچەكانیان‌و هەموو ئەو داواكاریانەی كە كورد چەندین جار بەرزی دەكردەوە بۆ كردنەوەی قوتابخانە كەسێك نەبوو گوێی لێبگرێت، هەروەها دانیشتوان دەیانناڵاند بەدەست بڵاوبوونەوەی نەخۆشیەكانەوە، ئەمەش بەهۆی بەدخۆراكی‌و بارودۆخی نالەباری تەندروستی‌و بەشێوەیەكی پڕاكتیكی هیچ خزمەتێكی پزیشكی بوونی نەبوو، كێشەی كشتوكاڵیەكانیش بە بێ‌ چارەسەر مابوونەوە، هەروەها بە پێی دەرئەنجامە فەرمییەكان لەساڵی 1949نزیكەی لە 60% زەوی‌و زارە لەبارەكانی كشتوكاڵ كردن لە جەزیرە‌و لە 90% چیای كوردان خاوەندارێتیان دەگەڕایەوە بۆ توێژێكی زۆر كەم لە دەرەبەگە گەورەكان، كەئەمەش وایكردبوو بارودۆخی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان لەو پەڕی خراپی دابوو( ٣٢). 

باسی سێیەم: دروست بوونی پارتی دیموكرات‌و ڕۆڵی لە بزافی ڕزگاریخوازی كورد لەدوای نەمانی دەسەڵاتی "ئەدیب شیشەكلی" ڕژێمێكی تا ڕادەیەك دیموكراتی دامەزرا لە وڵاتدا، هەروەها لە كۆتایی پەنجاكاندا تێبینی بوونی چالاكی بزافە نەتەوایەتی‌و دیموكراتیەكانی كورد دەكرا، ئەم ماوەیەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوكاتەی، بەتایبەتی لە نیوەی دووەمی ساڵی 1957 كە مەترسی پەلامارێكی دوژمنكارانەی چەكداری هەبوو لەلایەن توركیاوە لەدژی سوریا(٣٣ ). هەستانەوەی نەتەوەیی كورد لە سوریا كە بە سەركوتكاری دەوڵەت دژی كورد جۆشدراوە‌و بە ڕاپەڕین‌و بزوتنەوە سیاسیەكانی ناوچەكانی كوردستانی توركیا‌و عێڕاق‌و ئێران لەنیوەی یەكەمی ساڵانی سەدەی بیستەم بووە هۆی ئەوەی پارتێك دروست بێ‌ كە سەركردایەتی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد بكات ئەویش (پارتی دیموكراتی كوردستان-سوریا)بوو(٣٤ ). لە ئابی 1957 پارتی دیموكراتی كوردستان دامەزرا بۆ یەكەمجار لە مێژووی ڕۆژئاوای كوردستان وەكو ئامڕازێكی هاوچەرخی رێكخستووی خاوەن پڕۆگرام وەكو ڕێكخستنێكی نەتەوەیی كوردی"هەرەمی" لەسەر بنەمای پرەنسیپەكانی "ناوەندێتی دیموكراتی" سەرهەڵدانی پارتی‌و كۆبوونەوەی چین‌و توێژە نیشتیمانیەكان لە دەوروبەریدا كاریگەرییەكی بەهێزی هەبوو، لە ژیانی جەماوەری كورد‌و وەرچەرخانێكی بەرچاوی خستە ڕێڕەوی سیاسی جەماوەر( )، دەستەی دامەزرێنەرانی پارتەكە بەریتی بوون لە "نورەدین زازا‌و حەمید دەروێش‌و عوسمان سەبری‌و...هتد"كە  "نورەدین زازا" كرا بەسەرۆكی ئەو پارتە(٣٥ ). گرنگترین ئەو بنەمایانەی كە پارتەكە هەیبوو‌و كاری دەكر لە پێناویدا بریتی بوون لە

١) خەبات‌و تێكۆشان لە پێناو مافەكانی دانیشتوانی كوردی بەستەوە بە خەبات‌و تێكۆشانی دیموكراتی گشتی لە وڵاتدا.

٢) پارتەكە بە پێویستی دەزانی كە ڕێزگرتن لەمافە نەتەوەییەكانی كورد لە دەستووردا جێگیر بكرێت، لەگەڵ ڕێزگرتن لە داب‌و نەریت‌و تایبەتمەندییە نەتەوایەتیەكانیان.

٣)ڕێگەدان بەوەی لەدام‌و دەزگاكانی وڵاتدا كاربكەن‌و بتوانن ڕێكخراوی كۆمەڵایەتیان هەبێت( ٣٦).

٤) جەختیان لەسەر یەكگرتنەوەی گشت پارچەكانی تری كوردستان دەكردەوە( ٣٧).

سەرهەڵدانی پارتێك كە وزەكانی خەباتگێڕانی كورد ڕێك بخات كارێكی لۆجیكی‌و واقیعانە بوو، بۆ ئەوەی ڕێبەرایەتیان بكات لە ئەنجامدانی ئەركی نەتەوەیی‌و نیشتیمانیان، هەروەها بەرنامە داخوازییەكانیان بخاتە ڕوو‌و چەوساندنەوەی نەتەوەییان لەسەر لاببیات بە شایستەیی ئامادەیان بكات بۆ بەشداریكردنی كاریگەرانە لە خەباتی دیموكراتی‌و دروستكردنەوەی پەیوەندییەكانی كوردی عەرەبی‌و دانانی بناغەیەكی نوێ‌ بۆ ئەوەی دان بە مافی گەلی كورد بنرێت( ٣٨). ئەم پارتە كوردییە دەیویست نوێنەرایەتی كورد بكات‌و لەڕووی كلتوری‌و پەروەردەییەوە كورد بەرەوپێش ببات‌و، هەروەها لەبەرامبەر ئەو هەستی دژە كوردەدا لەناو دەوڵەتی سوریا‌و خەڵكی گشتیدا گەشەی دەكرد، بوەستێتەوە، گەشەسەندنی ناسیۆنالیزمی كوردی‌و هەوڵەكانی كورد بۆ پاراستنی ناسنامەیان، وایكرد وەك بەرهەڵستكاری ئامانجەكانی یەكێتی عەرەب ئەو گەشە كلتوریەی ناسیۆنالیزمی عەرەب‌و حكومەتە عەرەبیەكان كاریان بۆ دەكرد ببینرێت، ئەمەش لەبەرامبەردا ترسی عەرەبی لە نیازی سیاسی كورد لە سوریادا زیادی كرد، بەتایبەتی لەبەرئەوەی وشەی "كوردستان" لەبەرنامەی حیزبەكەدا هاتووە(٣٩ ). پارتی دیموكراتی كوردستانی سوریا وەكو پاتێكی نەتەوەیی هاتە ئاراوە بەسەركردایەتی نوێنەرانی چین‌و توێژە نیشتیمانیەكانی كۆمەڵگای كوردی هۆشمەنتر‌و ڕۆشنبیرتر بوون ‌و هەستی نەتەوەییان بەرزتر بوو لەسەرجەم چین‌و توێژەكان بوونە ئەندام تیایدا‌و نوێنەرانی ژمارەیەك لە ڕێكخراو‌و یانەی كۆمەڵایەتی بوونە ئەندام تیایدا لەوانە "كۆمەڵەی لاوانی دیموكراتی كورد‌و ڕێكخراوی ئازادی‌و هەندێ‌ لە یانە ڕۆشنبیریەكان"، كەواتە شتێكی سروشتی بوو كەئەم پارتە لەسەرجەم چین‌و توێژەكان ئەندامی هەبێت‌و یەك ئامانج كۆیان بكاتەوە كە ئەویش ئامانجی نەتەوەیی بوو( ٤٠). لەدوای ئەوەی كوردی ڕۆژئاوایی كوردستان پارتی دیموكراتی دامەزراند، پاش ماوەیەك بوونە ئامانجی سەركوتكاری دەوڵەتی سوریاو هەڵمەتی پڕوپاگەندەی دژ بەكوردیان ئەنجام دەدا‌و، نەتەوەخوازانی كوردیان بە لایەنگری جولەكە‌و ئیمپریالیزمی ڕۆژئاوا لەقەڵەم دەدا‌و، پڕوپاگەندەی ئەوەیان بڵاودەكردەوە كە كورد خیانەتكار‌و جوداخوازە‌و، هەروەها ئەفسەرانی كوردیان لە سوپا دورخستەوە‌و ئەندامانی ڕێكخراوە سیاسییە كوردیەكان دەستگیرا دەكران‌و دەدرانە دادگا، هەروەها ڕێگەیان لەوەگرت كە كورد ناسنامەی هەبێت‌و زمانی كوردیان قەدەغەكرد‌و ڕێگە لەوە گیرا كە گۆرانی بە كوردی بڵاوبكرێتەوە، لەگەڵ گەشەكردنی بیری ڕەگەزپەرستی عەرەبی زیاتر هێرش دەكرایە سەر كورد‌و ستەمیان ڕووبەڕوو دەكرایەوە(٤١ ). دژایەتی كردنی كوردی ڕۆژئاوایی كوردستان لەلایەن عەرەبە ڕەگەز پەرستەكان بەردەوام لەزیاد بووندا بوو بەتایبەتی دوای ئەوەی كە "سوریاو میسر" لەسەردەمی دەسەڵاتی "جەمال عەبدولناسر"لە ساڵی 1958 لێك نزیك بوونەوە‌و یەكیان گرت، ئەمەش وایكرد كە سوریا بكەوێتە ژێر كۆنتڕۆڵی دەرەكیەوە‌و لەماوەی بوونی "كۆماری عەرەبی یەكگرتوو" هەڵمەتێكی بەرفراوان لەدژی كوردو كۆمۆنیستەكان دەستی پێكرد لە ساڵی 1960دا، لەو پەلامارەدا كە لە دژی كورد ئەنجامدار كە بە "هەڵمەتە گەورەكە" ناسرابوو، "عەقید سەراج" سەركردایەتی سەركوتكردنی جوڵانەوەی نەتەوایەتی كوردی دەكرد كە ئەم بزوتنەوەیە لەیەلان پارتی دیموكراتی كوردستانی سوریادا سەرپەرشتی دەكرا، لەم هەڵمەتەدا سەدان ئەندام‌و هاوكارانی پارتەكە‌و "36" ئەندامی سەركردایەتی پارتەكە دەستگیركران‌و خرانە زیندانەوە‌و بەتۆمەتی هەوڵدان بۆ پارچە پارچەكردنی سوریاۆ ئەندامبوون لە ڕێكخراوێكی سیاسی نایاساییدا دادگایی كران(42). كاتێك لە ئەیلولی 1961 جوڵانەوەی چەكداری لە باشووری كوردستان بە ڕابەرایەتی مستەفا بارزانی هەڵگیرسا لە دژی عێڕاق كە داوای ئۆتۆنۆمی دەكرد، ئەمەش زیاتر بووە هۆی گۆڕانی سیاسەتی ڕەگەز پەرستی عەرەبی لە سوریا لەدژی كورد‌و بە شێوەیەكی زۆر توند دژایەتی كوردی كرد‌و هەموو ڕیگایەكی گرتە بەر بۆ بەرگرتن لە كارابوونی بزوتنەوەی نەتەوایەتی كورد لە ڕۆژئاوایی كوردستان، كە هەموو جۆرە كۆبوونەوەیەكی كوردی قەدەغەكرد‌و ژمارەیەكی زۆریشی لە كورد خستە زیندانەوە، جگە لەوەش زمانی كوردی لە قوتابخانە قەدەغەكرد‌و چاودێرییەكی توندی دانا لەسەر سنوورەكانی لەگەڵ عێڕاقدا، هەروەها هەموو ڕێوشوێنێكی گرتەبەر بۆ نەهێشتنی گەیشتنی هەواڵەكانی ئەو ڕووداوانەی كە لەعێڕاقدا ڕوویدەدا‌و بۆ سوریا بێت( 43). یەكێك لەو سیاسەتە دڕندانەی كە دەسەڵاتدارانی سوریا لەدژی نەتەوەیی كورد ئەنجامیاندا بریتی بوو لە سوتاندنی(380) منداڵی كورد  لەهۆڵی سینەمادا، ڕووداوەكە بەو جۆرە بوو لەبەرواری 30/11/1960 380 منداڵی قوتابخانەیەكی كوردی بران بۆ بینینی فیلمێك دەربارەی ڕاپەڕینی جەزائیر لە سینەمایەكی شارۆچكەی "عامودەی"حەسەكە، سینەماكە ئاگری گرت‌و زۆربەی منداڵەكان تیادا سوتان‌و مردن، گومان لەوە كراوە كە ئەم ئاگرە بەدەستی ئەنقەست كراوەتەوە‌و هەروەها لەكاتی هەڵگیرسانی ئاگرەكەدا ستافی سینەماكە بیناكەیان بەجێهێشتووە‌و دەرگای هۆڵی سینەماكەشیان داخستوە بۆ ئەوەی هیچ یەكێك لە منداڵەكان نەیەنە دەرەوە‌و سەرنجام زۆربەیان سوتان‌و مردون، هەركەسێك لە ئەنجامدانی ئەم تاوانە تێوەگلابێت ئەوە بە هەستی دژی كورد هاندراوە‌و ئەم تاوانەی كردووە(44 ). لە تشرینی دووەمی ساڵی 1962بە پێی مەرسومی ژمارە 93 لە بەرواری 23ی ئابی ساڵی 1962 حكومەتی سوری هەستا بە سەرژمێری كردنی پارێزگای حەسەكە كەبووە هۆی بێبەشكردنی (120)هەزار كورد لە ناسنامەی سوری‌و مافەكانی هاوڵاتی بوون، ئەم سیاسەتی بێبەشكردنەی كورد لەمافەكانی مەدەنی لە ساڵەكانی دهاتوشدا بەردەوامبوو، هەروەها دەبوو ئەو كوردانە ڕاگوێز بكرێن لە گوندو لادێكان‌و عەرەب لە شوێنەكانیان نیشتەجێ ببێت، لە ڕاستیدا دامەزراندنی ئەوەی كەناودەبرا بە (پشتێنی عەرەبی) لە جەزیرە كە تایبەت بوو بە جێنشینكردنی عەرەب بە تەنها جێبەجێكدرنی سیاسەتی جیاوازی‌و ڕەگەزپەرستی عەرەبی بوو لەدژی میللەتی كورد(45 ). ئەم سیاسەتانە بناغەی پڕۆگرامی بە عەرەبكردنیان پێكهێنا، كە ئامانجی جیاكردنەوەی كوردی ڕۆژئاوای كوردستان بوو لە هەوڵەكانی كوردی باشور‌و كوردی باكور‌و گۆڕینی كارەكتەری دیمۆگرافی ناوچە كوردیەكان بوو تا عەرەب زۆرینە پێكبهێنێت(46). 

ئەنجام                                                 

لەئەنجامی نوسینی ئەم توێژینەوەیەدا گەیشتینە ئەوەی كە:

١) كوردی ڕۆژئاوای كوردستان بەشێكن لە نەتەوەی كورد‌و ناوچە كوردیەكانی باكووری سوریاش بەشێكی ڕووبەری جوگرافیای كوردستان پێكدەهێنن، كوردی ڕۆژئاوای كوردستان هەمان نەریت‌و كلتوری‌و ئاینی كوردەكانی بەشەكانی تری كوردستان پەیڕەو دەكەن.

٢) پاش كۆتایی هاتنی جەنگی یەكەمی جیهانی (1914-1918) ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی‌و دابەشكردنی ناوچەكانی لەنێوان هێزە ئەوروپییە كۆلۆنیاڵەكاندا بەپێی بڕیارەكانی پەیماننامەی (سایكسبیكۆ سازانۆف)ی ساڵی 1916 بەشێك لە كورد‌و خاكەكەی  كە ڕۆژئاوای كوردستان لكێنرا بە كیانی سوریای ئینتیدابكرا‌و لەلایەن فەرەنساوە بەهەمان شێوەی دابەشكردنی هەر سێ‌ پارچەكەی تری كوردستان لەنێوان توركیای نوێ‌‌و عێڕاق‌و ئێراندا.

٣) دوای ئەوەی سوریا سەربەخۆیی بەدەستهێنا لە ساڵی 1947‌و كۆتایی بەدەسەڵاتی فەرەنسا هات، هیچ گۆڕانكارییەكی باش نەهات بەسەر بارودۆخی كورد لە سوریا لەگەڵ ئەوەی هێزە نەتەوەییە دیموكرات خوازەكانی كورد بەشدارییەكی چالاكانەیان لە جموجۆڵەكانی سوریا كرد لە بەدەستهێنانی سەربەخۆیدا ، بەڵكو بە پێچەوانەی پێشبینیەكان بارودۆخیان زۆر خراپتربوو، بێبەشكردنیان لە مافە نەتەوەییەكانیان زیاتر بوو.

٤) كوردی ڕۆژئاوای كوردستان پشتیوانیەكی گەورەبوون بۆ شۆڕشەكانی باكووری كوردستان‌و بەشدارییان كردوە لەشۆڕشەكانی شێخ سەعیدی  پیران‌و شۆڕشی ئاگری داغ، لەكاتی شكستی ئەم شۆڕشانەشدا خەڵكی باكووری لەلایەن كوردی ڕۆژئاوا داڵدە دراون‌و یارمەتیان پێشكەشكراوە.

٥) لە ئابی 1957 پارتی دیموكراتی كوردستان دامەزرا بۆ یەكەمجار لە مێژووی ڕۆژئاوای كوردستان وەكو ئامڕازێكی هاوچەرخی رێكخستووی خاوەن پڕۆگرام وەكو ڕێكخستنێكی نەتەوەیی كوردی"هەڕەمی" لەسەر بنەمای پرەنسیپەكانی "ناوەندێتی دیموكراتی" سەرهەڵدانی پارتی‌و كۆبوونەوەی چین‌و توێژە نیشتیمانیەكان لە دەوروبەریدا كاریگەرییەكی بەهێزی هەبوو، لە ژیانی جەماوەری كورد‌و وەرچەرخانێكی بەرچاوی خستە ڕێڕەوی سیاسی جەماوەر.

پەراوێزو سەرچاوەکان:

1.    هێریەت مۆنتگومری: كوردی سوریا- بوونێكی نكوڵی لێكراو، وەرگێڕانی: مینە‌و پێشەوا، چاپی یەكەم، چاپخانەی ڕەنج، سلێمانی، 2009، ل15.

2.    عوسمان عەبدولرەحمان سمایل: كورد لە سوریا- لێكۆڵینەوەیەكی جوگرافی، سیاسی، ڕۆشنبیرییە، چاپی یەكەم، چاپخانەی خانی، دۆهك، 2009، ل82.

3.    م.س.لازاریف: مێژووی كوردستان، وەرگێڕانی: هۆشیار عبدالله سەنگاوی، چاپی دووەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2010، ل385.

4.    ڤلادیمیر لوتسكی: ظلاديمير لوتسكى: الحرب الوطنية التحررية السورية 1925-1927، ترجمة: د.محمد دياب، راجعة و قدم لة: د.مسعود ضاهر، الطبعة الاولى، دار الفارابي، بيروت، 1987، ص91؛ د. خالید عیسا: كوردان لەژێر داگیركاری فەرەنسا-لاپەڕەیەك لە مێژووی سیاسی ڕۆژئاوای كوردستان، و: سەلام عەبدولكەریم، چاپخانەی چوارچرا، چ1، سلێمانی، 2012، ل26.

5.    كەریم یەڵدز: كورد لەسوریا گەلێكی لەبیركراو، و: شاهۆ قادر خانزادە، دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم، چاپی یەكەم، سلێمانی 2009، ل17،56.

6.    هێریەت مۆنتگومری: س. پ، ل15.

7.    سەلاح بەدرەدین: بزوتنەوەی نەتەوەیی كورد لە سووریا تێڕوانینێكی ڕەخنەیی لەناوەوە، كتێبی ئەلیكترۆنی، 2003، ل8.

8.    كەریم یەڵدزس. پ،  ل31.           

9.    ئەحمەد سەعید بەرزنجی: سایكس بیكۆ‌و ترازاندنی جەمسەری كێشەی كوردی باشوور، چاپی دووەم، سلێمانی، 1998، ل15.

10.          سەلاح بەدرەدین: س. پ، ل8.

11.          فاتیح رەسول: بنچینەی مێژووی بیرۆكەی چەپ لە كوردستان، چاپی دووەم، چاپخانەی چوارچرا، سلێمانی، 2005، ل384-385.

12.          احمد عبدالباقى احمد: الدور السياسي للقوميات في تركيا "الاكراد" دراسة حالة، رسالة ماجستير غير منشورة مقدمة الى معهد الدراسات الثقافية والاشتراكية، جامعة المستنسرية، بغداد، 1989، ص75.

13.          د.عبدالرحمان قاسملو: كوردستان‌و كورد لێكۆڵینەوەیەكی سیاسی‌و ئابووری، وەرگێڕانی: عەبدوڵڵا حەسەن زادە، بنكەی پێشەوا، 1973، ل98-99.

14.          سەلاح بەدرەدین: س. پ، ل14-15.

15.          پ.د. وەدیع جوەیدە: جوڵانەوەی نەتەوەی كورد بنەماو پەرەسەندنی، وەرگێڕانی: ی.پ.د. یاسین سەردەشتی، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، سلێمانی، 2008، ل450.

16.          سەلاح بەدرەدین: س. پ، ل16-17.

17.          ئاوارە حسێن: كوردو دەوڵەت، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، سلێمانی، 2010، ل134.

18.          فاتیح رەسول: س. پ، ل387.

19.          م.س. لازاریف: س. پ، ل386.

20.          هەمان سەرچاوە، ل387؛ سەلاح بەدرەدین: س. پ، ل23.

21.          ڕێناس: دامەزراندنی دەوڵەتی سووری‌و كێشەی كورد لە سووریا، وەرگێڕانی لە فەرەنسیەوە: خانی شەرەفكەندی، گۆڤاری هیوا، ژمارە "7"، پاریس، پایزیی 1990، ل80.

22.          غازي حسن: حول الثقافة الكوردية في مائة عام، ترجمة: عبدالحميد زيبارى، القسم الاول، مجلة "طولاَن العربى"، العدد "47"، اربيل، نيسان 2000، ص68.

23.          الدكتور حامد محمود عيسى علي: المشكلة الكردية في الشرق الاوسط، القاهرة، 1992، ص37.

24.          م.س. لازاریف: س. پ، ل388.

25.          فاتیح رەسول: س. پ، ل387.

26.          هەمان سەرچاوە، ل389.

27.          ئاوارە حسێن: س. پ، ل134.

28.          هێریەت مۆنتگومری: س. پ، ل47.

29.          هەمان سەرچاوە، ل48.

30.          هەمان سەرچاوە، ل48.

31.          م. س. لازاریف: س. پ، ل547-548.

32.          هەمان سەرچاوە، ل548.

33.          م. س. لازاریف: س. پ، ل549.

34.          هێریەت مۆنتگومری: س. پ، ل50.

35.          سەلاح بەدرەدین: س. پ، ل28.

36.          فاتیح رەسول: س. پ، ل390.

37.          م. س. لازاریف: س. پ، ل549.

38.          فاتیح رەسول: س. پ، ل390.

39.          صلاح بدرالدين: غرب كردستان /دراسة تاريخية سياسية وثائقية موجزة، رابطة كاوا للثقافة الكردية بيروت، 2000، ل57.

40.          هێریەت مۆنتگومری: س. پ، ل50.

41.          سەلاح بەدرەدین: بزوتنەوەی نەتەوەیی كورد لە سووریا تێڕوانینێكی ڕەخنەیی لەناوەوە، س. پ، ل31-32.

42.          هێریەت مۆنتگومری: س. پ، ل52.

43.          م. س. لازاریف: س. پ، ل550-551.

44.          هێریەت مۆنتگومری: س. پ، ل52.

45.          م. س. لازاریف: س. پ، ل551.

46.          هێریەت مۆنتگومری: س. پ، ل53.