بەرزەبوونا یاریێن کوردەواریێن زارۆکان و کارتێکرنا وان لسەر ناسنامەیا کەلتووری

پێشەکی

یاریێن کەلتووری پارچەکا ڤەنەقەتیایی یا هەر کەلتوور و جڤاکەکی نە. نەمان و بەرزەبوونا وان هەڕەشەیەکا مەزن لسەر ناسنامەیا کەلتووری.[١] دجڤاکێ کوردی دا، ب تایبەتی تەخا زارۆکان، ڕۆژانە مژیلی یاریکرنێ نە، و پتریا جاران ئەڤ یارییە دوویرن ژ نیشاندان و دانەنیاسینا کەلتوورێ ڕەسەنێ کوردی، بەلکو ب شیوازەکێ گشتی ئەڤ یاریە ڕەنگڤەدانا بەها، زمان، و نەریتێن کەلتوورەکێ بیانی نە، ئەڤە ژیك وەك مەزنترین ئاستەنگ لهەمبەری فێربوونا کەلتووری و ناسناما کەلتووری د ڕاوەستیت. ئارمانج ژڤێ ڤەکۆلینێ ئێخستنا تیشکێ یە لسەر بەلاڤبوون و مەتڕسیا ڤێ پرسا پشتگوهاڤێتی، و دیارکرنا ئەگەرێن سەرەکی لسەر كێمبوونا ڕێژا تێکەلیا زارۆکان دگەل ڤان یاریان، و پەیداکرنا ڕێکارێن سەرەکی بۆ دووبارە ساخکرنا ڤان یاریان. و دشیاندایە ببیتە هاریکارەک ژ بۆ پەرەپێدانا ستراتێژیان سەبارەت بەرهنگاربوونا ڤێ ئاریشێ بۆ نڤشێن پاشەڕۆژێ.

پێداچوون بۆ ڤەکۆلینێن بەرێ

لسەرانسەری جیهانێ، کومەکا ڤەکۆلینان لسەر پاراستنا کەلتووری و یاریێن کەڤنار هەنە کو پێزانینێن گرنگ دئێخنە بەرچاڤ. دگەل ڤێ چەندێ ژی، ڤاڵاهیەکا بەرچاڤ هەیە د ڤەکۆلینان دا کو ب تایبەتی گرێدای جڤاک و کەلتوورێ کوردی نە. د ڤەکۆلینێن هاتینە بەڵاڤکرن د ڤێ دۆماهیکێ دا بەردەوام تەکەزی ل گرنگیا پاراستنا کەلتووری هاتییە کرن ب ڕێکا یاریێن کەڤنار. نموونەیەکا بەرچاڤ ئەو ڤەکۆلینا بەرفرەهە کو ژ لایێ نڤیسەرێن ئەندۆنوسی ڤە هاتیە ئەنجامدان، ب ناڤ و نیشانێ" پێشەکی ژبۆ یاریێن کەڤنار بۆ پاراستنا کەلتووری ل ئەندۆنیسیا (٢٠٢٣)"[٢]، د کارێ خۆ دا، تەکەزیێ دئێخنە سەر وان مفایێن جڤاکی، و پەروەردەیی یێن کو گرێدای بەشداریکرنێ نە د یاریێن کەڤنار دا. 

ددەمەکی دا کو ڤەکۆلینا وان پێزانینێن ب بها پێشکێش دکەت، ب تایبەتی تەکەزیێ ل گرنگی و مفایێن یاریێن کەڤنار و کارتێکرنا وان لسەر گەشەیا زارۆکان، لێ ڤەکۆلین نەشیایە ئەوان کێشەیێن کو د سەردەمێ جیهانگیری و تەکنەلۆژیێ دا تووشی یاریێن کەڤنار دبن دەستنیشانبکەت. ژبەر ڤێ چەندێ ڤاڵاهیەکا بەرچاڤ د شرۆڤەکرنا وان دا هەیە ژ بو وان بەربەست و ئاریشەیێن کو تووشی یاریێن کەڤنار دبن د جڤاکێن نوی دا. ژبەر کو ئەڤ بابەتە ب تایبەتی تیشکێ دئێخیتە سەر مفایێن تیۆری يێن یاریێن کەڤنار، بێی دەستنیشانکرنا ئەوان ستراتیژیێن تایبەت یێن کو دبنە هاندەر ژبۆ پشکدار بونا تەخا گەنج و زاڕۆکان. ئەڤ سنووردارییە دبیتە بەربەستەك ژبۆ جێبەجێکرنا ئەنجامێن ڤەکۆلینا وان. 

د چارچوڤێ جڤاکێ کوردیدا، پتریا ئەوان ڤەکۆلینێن بەردەست یێن گرێدایی یاریێن کەڤنار ڤەکۆلینێن شرۆڤەکاری نە، و باسی کارتێکرنا یاریێن کەڤنار لسەر دروست بوونا ناسنامەییا کەلتووری نە کرینە. ب ئەنجامدانا ڤێ ڤەکۆلینێ، تێگەهشتنا مە دەربارەی پاراستنا ناسناما کەلتووری ب رێکا یاریێن کەڤنار بەرفرەهتر دبیت، و هەروەسا ل پاشەڕۆرێ دبیتە پاڵدەرەك ژبۆ ڤەکۆلینێن زۆڕتر دڤێ بابەتی دا. 

چارچوڤێ تیۆری

ناسنامەیا کەلتووری پێکهاتەکێ ئاڵۆزە، کو تایبەتمەندیێن هەڤپشک یێن کومەکا مرۆڤان بخۆڤەدگریت[٣]، ژ وان ژیك زمان، ئایین، نەریتێن جڤاکی، و هونەر. ئەڤە ب وێ ڕامانێ دهێت کو تاك چاوا خۆ دبینن و چاوا ژلایێ کەسانێن دی ڤە دهێنە دیتن، ب تایبەتی برێکا خۆ دەربڕینێ و فاکتەرێن دەرەکی[٤].  ئەڤ ناسنامە برێکا ئەزموونێن تاکەکەسی و پەیوەندیێن جڤاکی گەشێ دکەن، ل بن کارتێکرنا فاکتەرێن جڤاکی، سیاسی،  و ئابووری دا. د هەمان دەم دا یاریێن کەڤنار بەشەکێ سەرەکیێ کەلەپوورێ هەر مللەتەکی نە، کو نوینەراتییا داب و نەریت و بهایێن جڤاکی دکەن.[٥] ئەڤ یارییە بتنێ بۆ دەم بوراندنێ نینن، لێ بەلێ هەلگرێن بها و واتایێن کەلتووری نە. دهاریکارن بۆ چەسپاندنا پیڤەر و شیانێن جڤاکیبوونێ، هەروەسا پێشڤەبرنا پێگڤە ژیانێ و بەردەوامییا زانینا کەلتووری د جڤاکی دا. پەیوەندیا دناڤبەرا ناسنامەیا کەلتووری و یاریێن کەڤنار پەیوەندیەکا بهێزە. ژبەرکو یاریێن کەڤنار وەك ئامرازەك بۆ ڤەگوهاستنا کەلتووری کاردکەن، و ناسنامەیا کەلتووری بهێز دئێخن. 

بیردۆزا ناسنامەیا کەلتووری تەکەزیێ لەسەر سروشتێ لڤوك و فرە ڕەهەندی یێ پێکئینانا ناسنامێ دکەت، ڕۆڵێ  چەڤەنگێن کەلتووری و کریار و کارلێکێن جڤاکی د شرۆڤەکرنا ناسناما تاکی دا دئێختە بەرچاڤ.[٦] ب تێکەلکرنا ئەڤێ بیردۆزێ، ڤەکۆلین شرۆڤەیا کێمبوونا پشکداریکرن د یاریێن کەڤنارێن کوردەواری دناڤ زارۆکێن کورد دا دکەت، و گرنگیا ڤێ بیردۆزێ ڤەدگەریت بۆ تەکەزیا وێ لسەر پاراستن و ڤەگوهاستنا بهایێن کەلتووری. 

بیردۆزا پاراستنا کەلتووری، چوارچۆڤەکە کو بزاڤا تێگەهشتن و شرۆڤەکرنا  کریار و وان ستراتیژیان دکەت یێن کۆ ب ڕێکا پێکهاتێن کەلتووری وەک نەریت، کریار، زمان، باوەری، و ئالاڤێن هونەری، هاتینە پاراستن و ڤەگۆهاستن ژ نڤش بوو نڤش. ئەڤ بیردۆزە تەکەزیێ لسەر گرنگیا پاراستنا میراتێ کەلتووری دکەت وەک ئالاڤەک بۆ پاراستنا ناسنامەیا کۆمەلگەهی. د چوارچۆڤێ ڤێ ڤەکۆلینێ دا سەبارەت ب یاریێن کوردەواری، بیردۆزا پاراستنا کەلتووری شرۆڤەیێن ببها دئێختە بەردەست سەبارەت ب کێمبوون و پاشڤەمانا ڤان یاریان، هەروەسان بزاڤا زیندی کرنا وان ژی دکەت.[٧] بیردۆزا یاری و یاریکرنێ شرۆڤەیا وێ چەندێ دکەت کو یاریکرن ئالاڤەکێ گرنگ یێ زانینێ یە ژ بۆ زارۆکان، ژبەرکو هاریکاریا پێشئێخستنا شیانێن ئەقلی دکەت لسەر ئاستێن خەیالکرن، داهێنان، و هزرکرنا چەڤەنگی(رمز)ى. هەروەسان تەکەزیێ ل ڕۆلێ کارلێکێن جڤاکی و وان کارتێکرنێن کەلتووری دکەت یێن دبنە ئەگەرێ گەشەیا زارۆکان. د چارچۆڤێ یاریێن نەریتی یێن کوردی دا، ئەڤ بیردۆزە تەکەزیێ ل گرنگیا  یاریان دکەت ژ بۆ گەشەیا زانینێ،  ناسنامەیا کەلتووری، و هەروەسان شیانێن نەریتی. ژ دەرئەنجامێ پشکداریا زارۆکان د ڤان یاریان دا، زارۆکێن کورد دشێن خەیالێ بکەن، و ئاشنای داب و نەریت و دیرۆکا کوردی ببن، هەروەسان شیانێن خۆ یێن جڤاکی پێشبێخن. [٨] 

 یاریێن کەڤنارێن کوردەواری

ئەو یارییە نە، کو ژ نڤشەکێ بۆ نڤشەکێ دی د کەلەپوورێ کوردی دا دهێنە ڤەگوهاستن. ئەڤ یارییە ب شێوەیەکێ نەریتی ددەمێن بهێنڤەدانێ دا، ب تایبەتی د شەڤێن درێژێن زڤستانێ دا دهاتنە ئەنجام دان، و دهێنە دابەشکرن بۆ دوو جورا: یاریێن ژدەرڤە، و یاریێن دناڤ ماڵێ دا.[٩] بشێوەکێ مێژووی، ئەو خەلکێ ل گوندان دژیان هەلگرێن بها و ناسنامەیا کەلتووری بوینە، ژ بەر ڤێ چەندێ ژی یاریێن کەڤنار ڕەنگڤەدانا وان بهایان کرینە و پاراستینە. ئەڤە دەربڕینێ ژ وێ چەندێ دکەت کو تاکێ کورد شیایە پەیوەندیەکا نە ڕاستەوخۆ دگەل ژینگەها خۆ گرێبدەت و ئەڤ چەندە هاریکار بویە کو خۆ بنیاسیت و ناسنامەیا خۆ ب پارێزیت. ڤەکۆلین دیاردکەن کو پەیوەندیەك دناڤبەرا یاریێن کەڤنار و پاراستنا ناسنامەیا کەلتووری هەیە [١٠] ئانکۆ بشێوەیەکێ گشتی یاریکرن دیاردەیەکا سەربخۆ نەبویە بەلکو گرێدایی چاڵاکیا ئاڤاکرنا ناسنامەیا کەلتووری بویە. 

میتۆدێن ڤەکۆلینێ

ئەڤ ڤەکۆلینە دوو میتۆدێن سەرەکی یێن کومڤەکرنا زانیاریان بخۆڤە دگریت: ڕاپرسیەکا ئۆنلاین، ب پشکداربوونا ٣٢٥ کەسان، و هەروەسا ئەنجامدانا شەش چاڤپێکەڤتنان دگەل کەسانێن کو پێزانین سەبارەت یاریێن کوردەواری هەنە و خەلکێ پارێزگەها دهۆکێ نە. مەبەست ژ ڕاپرسیێ کومڤەکرنا زانیاریان و هەڵسەنگاندنا هەلویستێ گرۆپێن جیاوازێن تەمەنییە بەرامبەر یاریێن کوردەواری. وهاریکارە بۆ دیارکرنا ئەگەرێن کو کارتێکرنێ ل کێمبوونا پشکداریا زارۆکان دکەن د یاریێن کوردەواری دا، و بوینە گەڤ لسەر بەرزەبوونا ناسنامەیا کەلتووری. ڕاپرسی ژ دوو پشکان پێکهات بوو، پشکا ئێکێ پرسیارێن گرێدایی دیمۆگرافیا پشکداربوویان بوون، کو ژ هەشت پرسیارێن جۆراوجۆر پێکهاتبوو. و پشکا دووێ ژ ڕاپرسیێ پرسيارێن گرێدایی نڤشێ نووی و یاریێن کوردەواری بوون، کو پێکهاتبوون ژ سێزدە پرسیارێن جۆراوجۆر. ئەڤ پرسیارە ب شێوازەکێ ڕێکخستی هاتبوونە هەڵبژارتن ژبۆ ڤەدیتنا بەرسڤێن ورد کو دگەل ئارمانجا ڤەکۆلینێ بگونجن.

 و چاڤپێکەڤتن ب مەبەستا کومڤەکرنا زانیاریان بوون، کو دیتنەکا کوویرتر سەبارەت گرنگیا ئەڤان یارییان دئێختە بەردەست، د چارچوڤێ دیرۆکی و ئەگەرێن لپشت کێمبوونا ئەوان. بکارئینانا میتۆدێن هەڤپشک دبیتە ئەگەرێ زۆڕکرنا باوەریێ سەبارەت ب وان پێزانینێن د ڤەکۆلینێ دا هاتینە کومکرن، لەورا هاتیە هەلبژارتن بۆ ئەنجامدانا ڤێ ڤەکۆلینێ. زێدەباری ڤێ چەندێ، ئەڤ ڤەکۆلینە دێ ئامارێن پێناسەیی (وەسفی) بکارئینیت بۆ ڕاڤەکرنا داتایێن کومکری و دیارکرنا ساخلەتێن سامپلا دەستنیشانکری، ب هەبوونا هێلکارێن بازنەیی (pie charts) و خشتەیان. 

ئەنجامێن ڕاپرسیا ئونلاین
ڕاپرسیا ئونلاین ٣٢٥ پشکداربووی وەرگرتینە، کو ب ڕێژا ٥٤.٨٪ نێر بوون، و ٤٥.٢٪ مێ بوون. تەمەنێ زۆڕبەیا پشکداربوویان دناڤبەرا ١٨-٤٤ ساڵی دا یە. و هەروەسا پتریا وان ئاکنجیێن پارێزگەها دهۆکێ نە، کو هەڤتەریبە دگەل بوارێ بازنا دەڤەرا هەڵبژارتی بۆ ڤێ ڤەکۆلینێ. ئاستێ خواندنێ دناڤ پشکداربوویان دا جۆراوجۆرە، ژمارەیەکا بەرچاڤ دنوکە دا خوێندکارێن خواندنا بلندن یان هەلگرێن باوەرناما خواندنا بلندن، کارێن وان ژ خوێندکار تا کارێن جیاوازن کو  کەرتێ گشتی و تایبەت بخۆڤەدگرن. ئەڤ جیاوازیا دیمۆگرافی دیتنێن نوی و بەرفرەهـ سەبارەت یاریێن کوردەواری دابین دکەت. 

ڤەدیتنێن سەرەکی
ب ڕێژەیا زۆڕ یا پشکداربوویان (٨٢.٥٪) هزردکەن کو یاریێن کەڤنار یێن کوردەواری د گرنگن ژ بۆ پاراستنا ناسنامەیا کەلتووری. و ئەڤ ڕێژەیە ب زۆڕینە گەنج بخۆڤە گرتینە، کو ئەڤە ژی دیاردکەت  سەرەڕای وێ چەندێ  پشکداریکرن د ڤان جاڵاکیێن یاریان دا بەرەڤ کێمبوونێ چوینە لێ هۆشیاریەک سەبارەت ب وێ کەلەپووری و گرنگیا وێ دناڤ گەنجان دا مایە. بۆ نموونە د هێلکارێ بازنەیی (١) دا بەرسڤێن پشکداران سەبارەت ب گرنگیا یاریێن کوردەواری ژ بۆ ناسنامەیا کەلتووری دا، بتنێ ڕێژەیەیا کێم کو ژ (٣.٤٪) پێک دهێن، دبینن کو چ گرنگیا خۆ نینە. 

پشکداربوویان زانیاری لسەر کێمبوونا پشکداریێ د یاریێن کوردەواری دا پێشکێشکرن. زێدەتر ژ ٩٤٪ زێدەبوونا بکارئینانا تەکنەلۆژیایێ وەك مۆبایلێن زیرەك و یاریێن ڤیدیۆیی وەك فاکتەرەکێ سەرەکیێ ئەڤێ کێمبوونێ هاتنە دیارکرن. ئەڤ ڕەوتە ڕەنگڤەدانا گهۆرینا یە د چاڵاکیێن ددەمێ بهێنڤەدانێ دا دهێنە ئەنجامدان، دگەل یاریێن نەریتی کو کێمتر سەرنجڕاکێش دهێنە دیتن ب بەراوردی دگەل پێکگهۆرکێن دیجیتالی. فاکتەرێن دی کو ئاماژە پێ هاتینە کرن پێکهاتینە ژ نەبوونا هۆشیاریێ سەبارەت ب ئەڤان یارییان (٤٠.٦٪) و کێماسی د دەرفەتێن یاریکرنێ دا ل جهێن کۆمەڵایەتی (٣٤.٨٪) و هەستکرن بوێ چەندێ یاریێن کەلتووری دبێزارکەرن (٢١.٨٪). د خشتێ (١) دا ئەگەرێ کێمبوونا گرنگی پێدانا زارۆکان بۆ یاریێن نەریتی دئێخیتە بەرچاڤ. 

هەروەسان پشکداربوویان ئاماژە ب گرنگیا یاریێن کوردەواری کرینە، کو پێک دهێن ژ زێدەکرنا هۆشیاریا کەلتووری، و بهێز کرنا پەیوەندیێن جڤاکی، و هەوەسان چاڵاکیێن جەسەدی. ئەڤ یاریە پتر ژ چاڵاکیەکا دەم بوراندنێ دهێنە دیتن، دهێنە هژمارتن وەک ئامرازەکێ گرنگ بو فێرکرنا بهایێن کەلتووری و هەڤبەندیا جڤاکی. د خشتەیێ دووێ دا ڕێژا (٧١.٧٪)  ژوان کەسان یێن بەرسڤ داین دیاردکەت کو یاریێن کوردەواری گرێداینە ب مفایێن کارلێکێن جڤاکی و پێگڤە گرێدانێ، و هەروەسا چەندین مفایێن دی یێن دەستنیشانکری کو ئەڤ چەندە ژی فرەڕەهندی و وان ڕۆلێن کو ئەڤ یاریە دگێڕن د پەروەردەیا کەلتووری دا دیاردکەت.

زانیاریێن چاوایی کو د پرسیارێن ڤەکری یێن ڕاپرسیێ دا هاتینە کومکرن چیرۆك و بیرهاتنێن کەسیێن تایبەت گرێدایی یاریێن نەریتیێن کورد ئاشکەرا کرن. بۆ نموونە، ئێك ژ پشکداربوویان گۆتی، "ددەمێ زارۆکینیێ دا، زۆڕ جاران مە یاریا چینگانێ (یاریەکا نەریتی یا کوردی) ئەنجامددا، یاریەك بۆ کو ئەم فێری کارێ  هەڤبەش و ستراتیژیان کرین" ئەڤ جۆرە چیرۆکە ئاماژە ب گرنگیا کوویر یا کەلتووری یا ئەڤان یاریان دکەن بۆ تاکان و کۆمەڵگەهان. ئەڤە نە بتنێ جۆرەکێ دەم بوراندن و بهێنڤەدانێ یە، لێ هەروەسا رێکەکن بۆ ڤەگۆهاستنا ڕێسایێن کۆمەڵایەتی و بهایێن کەلتووری ژ نڤشەکی بۆ نڤشەکێ دی.

 بابەتێ بشێوەکێ بەردەوام هاتیە دووبارەکرن ب بەرسڤێن چاوایی دا هەستێ ژ دەستدان و نۆستالژی بوو هەمبەری ڤان یاریێن کەڤنار. زۆڕیا پشکداربوویان حەزێن خۆ دەربڕینە کو دیسا ئەڤ یاریە بهێنە ساخکرن، نە بتنێ وەک میراتەکێ کەلتووری بەلکو دووبارە پەیوەندیێ دگەل ئەزموونێن خۆ یێن زارۆکینیێ گرێبدەن. ژبلی ڤێ چەندێ ژی، چەند بەشداربووان پێشنیارکرینە کو ئەڤ یاریێن کوردەواری دگەل تەکنەلۆژیا سەردەم بهێنە تێکەل کرن، بو نموونە درستکرنا بەرنامەیێن مۆبایل و پلەتفۆرمێن ئونلاین، ژ بو وێ چەندێ کود سەرنجڕاکێشتر بن ژ بۆ نڤشێ نوی.

ڤەدیتن دگەل بیردۆزا "یاری و یاریکرنێ" هەڤگرتنێ دکەن، تەکەزیێ دئێخنە سەر وێ چەندێ کو یاریێن کوردەواری ئامرازێن گرنگن بۆ جڤاکیبوون و ڤەگۆهاستنا کەلتووری، ژبلی وێ چەندێ کو چاڵاکیێن بێهنڤەدانێ نە. زانیاریێن ڕاپرسیێ پاڵپشتیا وێ هزرێ دکەن کو ئەڤ یاریانە پشکەکێ سەرەکی یێ ناسنامەیا کەلتووری نە، و وەک ئامرازەکێ سەرەکی دهێنە دەستنیشانکرن بو ڤەگێرانا دیرۆک و بهایێن کەلتووری. و هەروەسان زانیاریێن ڕاپرسیێ دگەل بیردۆزا "پاراستنا کەلتووری" د کوکن، کو تەکەزیێ  سەر گرنگیا پاراستنا کریارێن کەلتووری و پاراستنا کەلەپوورێ کۆمەلگەهی و بەردەوامیا وێ دکەت. ئانکۆ پشتەڤانی و حەزەکا بهێز هەیە د پشکداربوویان دا ژ بو ڤەدیتنا ڕێکان بو دوبارە ساخکرنەڤەیا ڤێ نەریتێ یاریان. 

زانیاریێن ڤەکۆلینێ جوداهیەکا مەزن دناڤبەرا ڤالاهیا نڤشان د پەیوەندیا وان دگەل یاریێن نەریتیێن کوردی دا دئێخیتە بەرچاڤ، کو زۆڕ ب کارتێکرنا پێشکەفتنا تەکنۆلۆژیا مۆدرێرن دڕوست بوویە. دگەل ڤێ چەندێ ژیك، نیاسینا ئەڤان یاریان ب بەهایێن کەلتووری دناڤبەرا پشکداربوویان ئاماژە ب بنەمایەکی دکەت بۆ بزاڤێن زیندیکرنا ئەڤان یاریان. 

ئەنجامێن چاڤپێکەفتن
میتۆدا چاڤپێکەفتنێ
د چاڤپێکەفتنێن ڕاستەوخۆ دا، ڕێک ب بەرسڤدانا پرسیارێن ڤەکری دهاتە دان. دگەل وێ چەندێ بەرچاڤ وەرگرتنا بابەتێن سەرەکی کو گرێدای ئەگەرێن کێمبوونا یاریێن کوردەواری و گرنگیا وان یا کەلتووری بوون. هەر چاڤپێکەفتنەک ب نێزیکی دوو دەمژمێران هاتە ئەنجامدان، دگەل بەرچاڤ وەرگرتنا جهـی و ئامادەبوونا بەشداربووی. بەرسڤێن چاڤپێکەفتنێ بشێوەکێ بابەتیانە هاتنە نڤێسین و شرۆڤەکرن و هەڵسەنگاندن ژ بۆ دەستنیشانکرنا وان دیتن و سەربووڕێن کو ژ ئەنجامێ چاڤپێکەفتنێ ژ لایێ بەشداربووان ڤە بدەستڤە هاتین.

ڤەدیتنێن سەرەکی

هەمی بەشداربووان د چاڤپێکەفتنێ دا تەکەزی ل وێ گرنگیا کەلتووری یا کویر بۆ یاریێن نەریتی یێن کوردەواری کرن، تیشک ئێخستنە سەر وێ چەندێ کو پێکهاتەکێ گرنگ یێ ناسنەمەیا کەلتووری و کەلەپوورێ جڤاکی یە. هەروەسا ئەوان دا دیارکرن کو ئەڤ یاریە نەبتنێ چاڵاکیێن خۆشیێ نە، بەلکو وەک ئالاڤەکێ فێرکرنێ دهێنە بکارئینان ژ بۆ ڤەگۆهاستنا بهایێن جڤاکی و دیرۆکی و هەروەسا هەڤبەندیێن جڤاکی. ئێک ژ وان کەسایەتێن شاهرەزا و ڤەکۆلەرێ جڤاکی "محەمەد ئەمین موسا" بەرنیاس ب "کرمانج چاڵی" گۆت: "ئەڤ یاریانە زارۆکێن مە فێری هاریکاری و ڕێزگرتن و نەرمیێ دکەن، هەر وەکی پرەکێ یە کو مە ب ڕابردووی ڤە گرێددەت". ئەڤ چەندە ژی دگەل بیردۆزا ناسنامەیا کەلتووری دگۆنجیت، یێ ئاماژەی ب وێ چەندێ دکەت کو ئەڤ یاریانە دبنە ئەگەرێ پاراستن و بەردەوامیا بهایێن کەلتووری و هەروەسان ڤەگۆهاستنا وان ژ نڤش بۆ نڤشی. هەروەسا پشکداربوویەکا دی بناڤێ "پەریسا" کو مامۆستایا قوتابخانێ یە، ئاماژە ب وێ چەندێ کر و گوت: " ئەنجامدانا ڤان یاریان مە فێری وێ چەندێ دکەت کو ل ڕابردووی و هەروەسان ل هەڤدوو تێبگەهین، ژبەرکو پشکەکە ژ هەبوونا مە وەک مرۆڤ." 

بابەتێ کو تەکەزیەکا زۆڕ لسەر هاتیە کرن ژ لایێ بەشداربووان ڤە ئەو بوو کو گهۆڕینێن زۆڕ لسەر حەزێن گەنجان درست بووینە، کو ب تایبەتی ئەگەرێ وێ ژی ژ بۆ ڤێ پێشکەفتنا تەکنەلۆژی و باژێریبوونێ دزڤڕیتن. و هەروەسا کەسێن بەشداربووی تەکەزی ل وێ جیهانا دیجیتالی، وەک یاریێن ئەلکترۆنی و تۆڕین جڤاکی کرن کو  ئەگەرن بو کێمبوونا حەزا ئەنجامدانا یاریێن کوردەواری. ئێک ژ بسپۆرێن دیرۆکی "کاوە مشەختی" دبێژیت "زارۆک د ڤی سەردەمی دا پتر مژوویلی بکارئینانا مۆبایلێ نە و بۆ وان گرنگ نینە یاریێن نەریتی فێرببن"، هەروەسان نەبوونا جهێن پێدڤی ژ بۆ ئەنجامدانا یاریان، و ئەو چاڵاکیێن کەلتووری یێن د جڤاکی دا دهێنە ئەنجامدان ئەگەرن ژ بۆ کێمبوونا ڤان یاریێن کەلتووری. ژ هەژی گۆتنێ یە کو ئاماژە ب وێ چەندێ ژی هاتە کرن کۆ بێی پاڵپشتی و دابین نەکرنا جهێن پێدڤی، د شیاندا نینە ئەڤ یاریانە خۆ بگۆنجینن دگەل جیهانا دیجیتالی و تەکنۆلۆژیا سەردەم.

ئەو کەسانێن کو چاڤپێکەڤتن دگەل دا هاتیە کرن، چەند ئاستەنگ ژبۆ ڤەژاندنا یاریێن نەریتی دانە دیارکرن. ئێک ژ وان ئاستەنگان نەبوونا دۆکیۆمێنت و یاسایێن ستاندارد (هەر ئێك ژلایێ خۆ ڤە جودا ڤان یاریان ئەنجام ددەن) بۆ ڤان یاریان، ئەڤە ژیك ڕێگریێ ل فێربوون و یاریکرنێ دکەت ژبۆ نڤشێ نووی. پرۆفیسورێ هاریکارێ زمانێ کوردیێ "کامیران ئیبراهیم" دبێژیت "پتریا ڤان یاریان، برێکا دەڤی هاتینە ڤەگوهاستن، و دگەل کێمبوونا خەلکێ ئەڤان یاریا ئەنجامددەن، زانین سەبارەت بڤان یاریان بەرزەدبیت." هەروەسا ڤالەهیا نڤشان ژیك هەیە، ژبەرکو ئەندامێن تەخا دانعەمران یێن کو زانیاری سەبارەت ب ئەڤان یاریان هەین، ئالاڤێن تایبەت و ئەو پاڵدەرە نینن کو زارۆکان فێربکەن. هەروەسا پتریا پشکداربوویان تەکەزی لسەر وێ چەندێ کر کو ڤەگوهاستنا زانیاریان ژ دانعەمران بۆ نڤشێ نوی زۆڕ گرنگە بۆ مانا ئەڤان یاریان. "پێتڤییە ئەم ڤالەهیا دناڤبەرا هەردوو نڤشێن دانعەمر و گەنجان تژی بکەین ژبۆ زیندی  هێلانا ڤان نەریتان،" بسپۆر د کارێ جڤاکی دا بناڤێ "جەبار ئەبدولرەحمان قەهار" ئاماژە بڤێ چەندێ کر. زێدەباری ڤێ چەندێ، پشتەڤانیا دەزگەهی ژلایێ خوێندنگەهـ و ڕێکخراوێن کەلتووری نینە ژبۆ هەڤبەندکرنا ڤان یاریان د بەرنامێ پەروەردەیی و جڤاکی دا.   

سەرەڕای ئەڤان ئاستەنگان، کۆدەنگی هەبوو دناڤبەرا پشکداربوویان دا کو یاریێن نەریتیێن کوردی دشێن ب رێکا بزاڤێن ستراتیژی بهێنە زیندی کرن. پشکداربوویان ئاماژە بوێ چەندێ کر کو تێکەلکرنا ئەڤان یاریان دگەل چاڵاکیێن قوتابخانێ و هەلکەفتێن کەلتووری دشێت سەرنجا زارۆکان ڕابکێشیت. بناڤساڵڤەچوویەکا کۆمەڵگەهێ بناڤێ "ئاسیا ئەبدولرەحمان" ئاماژە بڤێ چەندێ کر و گوت: "ئەگەر ئەم بشێین ئەڤان یاریان بئێخینە دناڤ خوێندنگەهان و فێستیڤاڵان دا و هەروەسا شەڤبێریێن دناڤ  ماڵان دا، دێ شێین حەزا یاریکرنێ ددلێ ڤان گەنجان دا چینین." زێدەباری ڤێ چەندێ، بکارئینانا پلاتفۆرمێن دیجیتاڵی بۆ ناساندنا ئەڤان یاریان و فێرکرنا یاسایێن وان هاتە پێشنیارکرن وەك رێکەک بۆ پڕکرنا ڤالاهیا دناڤبەرا نەریت و مۆدێرنێتیێ دا. چاڤپێکەڤتنان تیشك ئێخستە سەر پێدڤیاتی ب ڕێبازەکا کۆمەڵایەتی، کو مفای ژ هەردوو زانیاریێن ناڤخۆیی و تەکنەلۆژیا مۆدێرن وەربگریت بۆ پشتڕاستبوون ژ مان و زیندیبوونا ئەڤان یاریان. 

ئەو داتایێن چاوایی کو ژ چاڤپێکەڤتنان هاتینە کومڤەکرن، تێگەهشتنەکا ڕەوا سەبارەت ب گرنگیا کەلتووریا یاریێن نەریتیێن کوردەواری و ئەو فاکتەرێن ئاڵۆزێن کو هاریکاریا بەرزەبوونا وان دکەن دانە دیارکرن. دیتنێن ئەڤان کەسایەتیێن شاهرەزا تەکەزیێ لسەر پێدڤیاتیا بلەز یا بزاڤێن ئارمانجدار دکەن بۆ پاراستن و بەرەپێدانا ئەڤان یاریان وەك لایەنەکێ گرنگێ کەلەپوورێ کوردی. ب تێکەڵکرنا ئەڤان ئەنجامێن چاوایی دگەل داتایێن ڕاپرسیا ئونلاین (چەندایەتی)، ئەڤ ڤەکۆلینە دیتنەکا گشتگیر بۆ دۆخێ نوکە یێ یاریێن نەریتی د کۆمەڵگەها کوردی دا ددەتە دیارکرن و ستراتیژییان ژبۆ ڤەژاندنا وان پێشکێش دکەت. 

گەنگەشەیا ڤەکۆلینێ
ڤەدیتنێن ئەڤێ ڤەکۆلینێ تێگەهشتنەکا بەرفرەهـ سەبارەت ب کێمبوونا یاریێن کوردەواری دناڤبەرا زاڕۆکان دا پێشکێش دکەن، دگەل ڕێکارێن کو دشیاندایە بهێنە بکارئینان ژ بۆ دوبارە ساخکرنەڤەیا وان. ئەڤ گەنگەشەیە ژ بۆ وێ چەندێ یە کو چاوان پرسیارێن ڤەکۆلینێ هاتینە بەرسڤدان، و ژ بۆ تێگەهشتنا کارتێکرنا وان ڤەدیتنان، پەیوەندیا وان دگەل ڤەکۆلینێن بەردەست، و هەروەسان چەسپاندنا وان ئەنجامان د هەرێما کوردستانێ دا.

فاکتەرێن کو دبنە پاڵدەر ژ بۆ کێمبوونا یاریێن کوردەواری
ڤەکۆلین چەند ئەگەرێن سەرەکی دەستنیشان دکەت کو دبنە دەرئەنجام ژ بۆ کێمبوونا حەزا ئەنجامدانا یاریێن کوردەواری دناڤبەرا زارۆکان دا. ئێک ژ ئەگەرێن سەرەکی ئەوە گهۆڕین و پێشکەفتنێن بلەز یێن تەکنەلۆژی و نویاتیێ(موێدرنە)ی نە کو بووینە ئەگەرێ گهۆڕینا جۆرێ یاری و چاڵاکیێن زارۆکان. ئەڤ ڕێژەیا زۆڕ یا بەردەستیا سەرگەرمیێن ئەلکترۆنی و تۆڕێن جڤاکی و یاریێن دیجیتالی، بشێوەکێ گەلەک بەرچاڤ کارتێکرن ل دەمێ زارۆکان و حەزا پشکداریا وان بو یاریێن نەریتی ل دەرڤەی ماڵێ کریە. ئەڤ چەندە ژی دگەل وان بیردۆزێن بەردەست گۆنجای یە کو شرۆڤەیا وێ چەندێ دکەن، کۆ جیهانا دیجیتالی کارتێکرنێ ل چاڵاکیێن کەلتووری دکەن، ڤەدەر دکەن و هەروەسان شێوێ وان دگهۆڕن ب تایبەتی دەمێ شێوازەکێ دی یێ سەرگەرمیێ دبیتە هێز و سەردەست د جیهانێ دا.

ژ ئەگەرێن دی یێن گرنگ یێن کو هاتینە دەستنیشان کرن نەبوونا پاڵپشتیا ئەڤان یاریانە ژ لایێ دەزگەهێن حکۆمی و هەروەسان پەروەردەی دا. بەرۆڤاژی نڤشێن بوری، زارۆکێن ڤی سەردەمی مەیلا وان لاوازە ژ بۆ فێربوونا یاریان ژ لایێ ماڵ و ئەو جڤاکێ دناڤدا دژیت. ڤاڵاهیەکا مەزن هەیە یا ڤەگۆهاستنا زانینێ دناڤبەرا نڤشان دا، ئەڤ چەندە ژی ژ ئەگەرێ باژێریبوون و گهۆڕینا شێوێ خێزانی یە. و ئەڤ چەندە دگەل وان ڤەخۆاندنان دگۆنجیت یێن ب تایبەتی د بوارێ کەلتووری دا کارکرین و تەکەزی ل رولێ خێزان و جڤاکی کرین د ڤەگۆهاستنا چاڵاکی و نەریتێن جڤاکی دا.

ستراتیژی و ساخکرنا یاریێن نەریتی یێن کوردەواری
ڤەدیتنێن ڤەکۆلینێ تەکەزیێ ل چەند ڕێکارەکا دکەن ژ بۆ دوبارە ساخکرنا حەزا ئەنجامدانا یاریێن کوردەواری، ئەوژی بەرچاڤ وەرگرتنا دیتنەکا گشتگیرە کو پێک دهێت ژ پەروەردە، پشکداریا جڤاکی، د گەل مفا وەرگرتن ژ تەکنەلۆژیا نوی. گرێدانا ڤان یاریان د بەرنامەیێ پەروەردێ دا دشیاندایە هاریکاربیت ژ بۆ نەهێلانا وێ ڤاڵاهیێ ئەڤا دناڤبەرا نڤشان دا هەی و هەروەسان دێ بیتە بناغەکێ ڕێکخستی کو زارۆک کەلەپوورێ خۆ یێ جڤاکی بنیاسن و پەیوەندیێ دگەل گرێدەن. ئەڤ دیتنە پاڵپشتیا گرنگیا پەروەردەیا کەلتووری و وان شرۆڤەیێن بەردەست دکەت، کو تەکەزیێ ل گرنگیا فێربوون و پاراستنا کەلەپوورێ جڤاکی دکەن.

هەروەسان چاڵاکیێن کەلتووری و فیستەڤاڵ ژی ب گرنگ هاتینە دیتن، کو ژ ئالاڤێن کاریگەرن بۆ زۆڕبوونا هەستێ شانازیا کەلتووری و بەردەوامی دانێ ب وێ کەلەپوورێ یاریان. دشیاندایە ئەڤ چاڵاکیەکا دەلیڤەک بیت ژ بۆ نڤشێن زاڕۆک و ناڤساڵڤەچوویان ژ بۆ کارتێکرنێ، ڤەگۆهاستنا زانینێ، و هەروەسان پێکڤە سەرگەرمی زەنگینیا خۆ یا کەلتووری ببن. زێدەباری ڤێ چەندێ، بکارئینانا ئالاڤێن دیجیتالی ژ بۆ درستکرنا بابەتێن گرێدای ڤان یاریان ب شێوەکێ سەرنجڕاکێش، دشیاندایە زارۆکان بەرەڤ خۆڤە ببەت. ئەڤ ڤەدیتنە دگەل وان ڤەکۆلینان دگۆنجیت یێن کو تەکەزیێ لسەر گرنگیا بکارئینانا دیجیتالێ دکەت ژ بۆ پاراستنا کەلتووری، وەسا ددەنە دیارکرن کو تەکنەلۆژی ئالاڤەکێ بهێزە کو گەنجان پاڵدەت بەرەڤ چاڵاکیێن کەلتووری.

کارتێکرنا ئەنجامێن ڤەکۆلینێ
ئەنجامێن ڤێ ڤەکۆلینێ کارتێکرنەکا زۆڕ لسەر تێگەهشتنا پاراستنا کەلتووی دکەن د چوارچۆڤێ گهۆڕینێن بلەز دا. ب ڕێکا دەستنیشانکرنا وان ئەگەرێن کارتێکرنێ ل پاشڤەمانا یاریێن نەریتی یێن کوردەواری دکەن، و هەروەسان پێشکێشکرنا ڕێکاران ژ بۆ دوبارە زیندی کرنا یاریان، بشیوەکێ بەرفرەهـ تەکەزیێ ل ناسنامەیا کەلتووری و پاراستنا کەلتووری دکەت. هەروەسان دبینیت کو ئەنجامدانا نەریتێن کەلتووری د جڤاکێن هەڤچەرخ دا گرنگە ژ بۆ مان و ڕزگاربوونا وان نەریتان.

هەروەسان دەستکەفتێن ڤەکولینێ کارتێکرنێن ئەرێنی لسەر سیاسەت و کردارێن هەرێما کوردستانێ هەنە. پاشڤەمانا یاریێن کەلتووری ڕامانا ژ دەست دانا چاڵاکیێن سەرگەرمیێ بتنێ نادەت، بەلکو ژ دەست دانا ناسنامە و کەلەپوورێ جڤاکی یە. دشیاندایە دوبارە ساخکرنا ڤان یاریێن کەلتووری ڕولەکێ سەرەکی بگێڕیت سەبارەت بهێزکرنا هەڤگرتنێ، پەیوەندیێن جڤاکی و بهایێن کەلتووری، و ئەڤ چەندە ژی بشێوەکێ بەرچاڤ هاریکارە ژ بۆ ئاڤاکرنا جڤاکەکێ هۆشیار و هەڤگرتی.

پەیوەندی ب ڤەکۆلینێن بەردەست
ئەڤ ڤەکۆلینە ژ ڤەڕێژا وان ڤەخۆاندنانە یێن کۆ پشتبەستنێ سەر پاراستنا کەلتووری، بیردۆزا یاریان، و کارلێکێن جڤاکی دکەن، هەروەسان تەکەزیێ ل وێ ڤاڵاهیێ دکەت کو د چوارچۆڤێ ڤەکۆلینێن کوردی دا هەی. دگەل وان ڤەخۆاندنان گونجای یە یێن کۆ تەکەزیێ ل چاڵاکیێن کەلتووری دکەن د پاراستنا ناسنامەیا کەلتووری دا، و دگەل وێ چەندێ شرۆڤەیا وان قەبخۆازی و گهۆڕینێن جیهانگیری و تەکنەلۆژیێ دکەت کو کارتێکرنێ ل وان نەریتان دکەن.

پەیوەندیا ڤەدیتنان ب هەرێما کوردستانێ ڤە
ئەنجامێن ڤەکۆلینێ ڕاستەوخۆ پەیوەندی ب هەرێما کوردستانێ ڤە هەنە، ژبەرکو یاریێن نەریتی پشکەکا مەزن یا ناسنامەیا کەلتووری پێک دئینن، و هەروەسان کێمبوونا ڤان یاریان ڕەنگڤەدانا وان پێشهات و ئاریشەیان دکەت یێن کو هەرێم تووش بیێ، ئەوژی پێکدهێن ژ نویخازی و گهۆڕینێن بلەز، جیهانگیریا کەلتووری، و گهۆڕین د پێکهاتێ جڤاکی دا. ب گرێدانا ڤەدیتنان ب هەرێما کوردستانێ ڤە، ڤەکۆلین تەکەزیێ ل گرنگیا بزاڤێن پاراستنا کەلتووری  دکەت ب بەرچاڤ وەرگرتنا پێکهاتا جڤاکی-کەلتووری یا دەڤەرێ.

گریمان و ئەنجامێن نە چاڤەڕێکری
ددەمەکی دا کو ڤەکۆلین شرۆڤەیەکا بەرفرەهـ ددەتە ئەگەرێن کێمبوونا یاریێن نەریتی یێن کوردەواری دگەل پێشنیارکرنا ڕێکاران ژ بۆ زیندی کرنا وان، گریمانەیا وێ چەندێ ژی دهێتە کرن کۆ پاڵپشتیا جڤاکی، و دام و دەزگەهان هەبیت ژ بۆ ڤان دەستپێشخەرییان. لێ سەرەڕای ڤێ چەندێ ژی، ئەنجامێن نەچاڤەڕێکری د ڕێکێ دا هەنە، ئەو ژی بەرهنگاریا نڤشێ گەنجان، و ئاریشەیێن پراکتیکی یێن گۆنجاندنێ د بەرنامەیێ پەروەردێ دا، هەروەسان بارودۆخێن جڤاکی-کەلتووری، سیاسی و ئابۆری کارتێکرنێ ل سەرکەفتنا ڤان بزاڤان بکەن.

بشێوەکێ گشتی، ڤەکۆلین تەکەزیێ ل گرنگیا پاراستنا یاریێن نەریتی یێن کوردەواری دکەت ژبەرکو پشکەکا سەرەکی و گرنگە ژ ناسنامە و کەلەپووێ دەڤەرێ. ب ڕێکا تێگەهشتنا وان ئەگەرێن کو ڤان یاریان بەرەڤ کێمبوونێ دبەن و تێگەهشتن ل ڕێکارێن پاراستن و زیندی هێلانا وان، ئەڤ ڤەکۆلینە هاریکارە کو تێگەهشتنەکا کویرتر درست ببیت سەبارەت ب پاراستنا ڤی کەلتووری د جیهانەکێ دا کو گهۆڕین دناڤدا گەلەک  بلەزە.

دەرئەنجام 
ڤەکۆلین تەکەزیێ ل ئەگەرێن پاشڤەمانا یاریێن کوردەواری ل هەرێما کوردستانێ دکەت ب تایبەتی دناڤبەرا تەخا زارۆکان، دگەل دەستنیشانکرنا وان ستراتیژیێن کو دبنە هاریکار بۆ زیندیکرنا وان. هەروەسان بکارئینانا هەردوو میتۆدێن چەندی و چاوایی، و کۆمکرنا داتایێن ونلاین و چاڤپێکەفتنێن کویر، بوونە ئەگەر کو تێگەهشتنەکا کویر سەبارەت ب وان بەربەستان درست ببیت یێن د ڕێکا پاراستنا ڤان نەریتان دا هەین. ڤەدیتن ئاماژەی ب وێ چەندێ دکەن کو پاشڤەمانا یاریێن کوردەواری دزڤڕیتەڤە بۆ ئەگەرێن وەک. گهۆڕینێن بلەز، سەرهلدانا سەرگەرمیێن دیجیتالی، ڤاڵاهیا نڤشان. ئەڤێ چەندێ بشێوەکێ زۆڕ کارتێکرن ل حەزا زارۆکان کریە و ئەو ژ چاڵاکیێن دەرڤەی ماڵ دویر ئێخستینە. و بویە ئەگەرێ ژ دەست دانا ناسنامەیا کەلتووری.

سەرەڕای ڤێ چەندێ ڤەکۆلین ستراتژیێن زۆڕ دئێختە بەردەست ژ بۆ دووبارە چاندنا وێ حەزا یاریان. ئەڤە ژی بابەتێن پەروەردەیی و جڤاکی بخۆڤە دگریت، ئانکۆ زێدەکرنا ڤان یاریان د بەرنامێ پەروەردێ دا و زێدەکرنا فیستەڤاڵێن جڤاکی، و دگەل ڤێ چەندێ بشێوەکێ د جیهانا دیجیتالێ دا ئەڤ یاریە بهێنە دیتن، داکو ژ بۆ زارۆکان بهێتە ناساندن. ئانکۆ ب ڕێکا تەزەکی کرن ل پەروەردێ و تەکنەلۆژی و هەڤبەندیێن کۆمەلایەتی د شیاندایە دوبارە حەزا ڤان یاریان نوی ببیتەڤە و گرێدانەک درست ببیت دناڤبەرا نڤشان. گرنگیا ڤێ ڤەکۆلینێ ژ بۆ وی بزاڤا پاراستنا ناسنامەیا کەلتووری دزڤڕیت بەرامبەر وێ پێلا مەزن یا جیهانگیری و نویاتیێ. بەلکو ئەو ئەنجامێن ڤەکۆلینێ ئێخستینە بەردەست گرنگن ژ بۆ تێگەهشتنا وان پێشهاتێن کو جڤاکێ کوردی تووش بوویێ. ئەڤ چەندە ژی وێ پێدڤیاتیا پاڵپشتیێ دیاردکەت کو دڤێت ژ لایێ دام و دەزگەهان و جڤاکی ژی بهێتە ئەنجامدان.

ل دۆماهیکێ ڤەکۆلین دوپاتیا وێ چەندێ دکەت کۆ پاراستنا یاریێن نەریتی یێن کوردەواری بتنێ ب سەرگەرمیێ و دەم بوراندنێ ڤە گرێدای نینن، بەلێ پا لایەنێ گرنگ پاراستنا ناسنامەیا کەلتووری و بهایێن کوردەواری نە. ساخکرنا ڤان یاریان دێ بیتە هاریکارەک ژ بۆ بهێزکرنا پەیوەندیێن جڤاکی، بهایێن کەلتووری، و وان ئالاڤان پێشکێش دکەت یێن کو گرێدانەکێ دناڤبەرا نڤشان دا درست دکەن. دگەل ڤێ چەندێ ب ڕێکا پاراستن و ساخکرنا ڤی نەریتێ کوردەواری دشیاندایە کەلەپوورێ کوردی یێ زەنگین و تژی زانین بهێتە پاراستن ژ بۆ نڤشێن پاشەڕۆژێ.

ژێدەر
[١] UNESCO. (2003). Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage. UNESCO. 4-7.

[٢] Damayanti, S. N., Tiaraningrum, F. H., Nurefendi, J., & Lestari, E. Y. (2023). Pengenalan permainan tradisional untuk melestarikan budaya Indonesia. Jurnal Bina Desa.

[٣] Cultural Identity Theory. Communication Theory. 2014, September 8. https://www.communicationtheory.org/cultural-identity-theory/  

[٤] brahim, F.A., Heuer, J.R. (2016). Cultural Identity: Components and Assessment. In: Cultural and Social

[٥] Civallero, E. (2007). Traditional games, music

 and oral tradition- Intangible tools in multicultural libraries. National University of Córdoba, Argentina, 1-6.

[٦] Chen, V. H.-H. (2014). Cultural identity. Center for Intercultural Dialogue, Key Concepts in Intercultural Dialogue, No. 22.

[٧] De Clercq, R. (2021). The Importance of Cultural Preservation. Dissident Philosophers: Voices Against the Political Current of the Academy, 107.

[٨] Wood, D., Bruner, J. S., & Ross, G. (1976). The role of tutoring in problem solving. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 17(1), 89-100. 

[٩] محمد کریم شریف. (١٩٧١). یارییەکانی کوردەواری. چاپخانەی (الشمال). کەرکوك. ٩-١٢

[١٠] Parlebas, P. (2023). Traditional games: Socialization and culture in Kabylie. In Traditional games as intangible cultural heritage (pp. 195-210). IntechOpen. https://doi.org/10.5772/intechopen.84467