Blog

شرۆڤەیەکی سیستەمی ئابووری هەرێمی کوردستان و چەند هەڵوەستەیەک

<h3 class="p1" dir="rtl">لەم پوختەنوسینەدا دەمانهەوێ بە کورتی تیشک بخەینە پێکهاتەکانی شوناس. ئەگەر پرسیار بکەین؛ ئەوەی کە مرۆڤێکی&nbsp; پێدەناسرێتەوە بریتیە لە چی؟ دەتوانیین بڵێین شوناس، چونکە شوناس ئەو هێمایانەن کە، کەسێکیان پێدەناسرێتەوە و، ناسێنەری مرۆڤن. بەڵام مرۆڤ بە تەنیا ناتوانێ ئەو هێمایانە بەرهەم بێنێ، بۆ وێنە زمان (کە هێمایەکی جیاکەرەوەی شوناسە) بۆ دروستبوونی و بۆ ئەزمونکردنی پێویستی بە کۆمەڵێک کەس هەیە، ئەمە بۆ هەموو هێماکانی دیش کە لەم کورتە نوسینەدا ئاماژەیان بۆ دەکەم هەر درووستە، مرۆڤ دروستکراوێکی جڤاکییە؛ تەنها کۆمەڵێک مرۆڤ پێکەوە ژیان پێکدێنن. تاکەکەس هەڵگری هێماکانی شوناسە، دەگونجێ بەرجەستەکەریشیان بێ بەڵام داهێنەریان نییە. بەو ئەندازەیەی کە تاکەکەس ئەندامە لە کۆمەڵێکی خاوەن شوناس لەو کۆمەڵەوە چەند هێمایەکی جیاکەوەرە وەردەگرێ، بەبەراورد لەگەڵ مرۆڤێکی دی کە ئەندامە کۆمەڵێکی دی کە خاوەن شوناسێکی جیاوازن.</h3><h3 class="p1" dir="rtl">دەتوانین هێماجیاکەرەوەکانی شوناس پۆلێن بکەین بۆ دوو بەش؛ بەشی یەکەم کە هێما بنەڕەتیەکانن، بریتین لە کلتور، باوەڕ، لەگەڵ کردەپەرستش. بەشی دووەمیان بریتین لە پۆشاک، زمان، لەگەڵ شێوەو رەنگ (مانین ناش ١٩٩٦: ٢٤). ئەگەر هەڵوەستە لەسەر هەریەک لەوانە بکەین دەتوانین بەپوختی و گوشراوی بڵێین کلتور بریتیە لەو ڕێسایانەی کە پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان رێکدەخەن، شێوازی مامەڵەیان لەگەڵ یەک دیار دەکات (بەرجەستەبووی ژیانی رۆژانەیانە). باوەڕ، ئەو رێکارەیە کە مرۆڤەکان بەهۆیەوە مانای بوونی خۆیان دەکەن؛ قسە لەسەر کۆمەێڵیک نەبینراودەکەن؛ ئەوەکە لەکوێوە هاتوون بۆ ناو ژیان، مەبەست لە هاتنیان بۆ ژیان چییە و، لەدوای ژیان بۆکوێ دەڕۆن - ئەوەش مرۆڤ دەبەستێتەوە بە هێزی نەبینراو (بەڵام هەست پێکراو)ەوە و پەیوەندی مرۆڤ بە دوای ژیانەوە پێناسە دەکات و دەبێتە پێناسی. کردەپەرستش، لە ژێر ڕۆشنایی باوەڕ، جا ئەو باوەڕە زەمینی بێ یا ئاسمانی، پەیوەندی کەسەکان بەیەک رێکدەخات. بۆ وێنە، ئەگەر بەشێک لە کلتور بریتی بێ لە مامەڵەکردن لەگەڵ کەسێکی نزیکتدا، کردەپەرستش، لەژێر رۆشنایی باوەڕدا پێت دەڵێ کە چۆن هەڵسوکەوت بکەی و لەبەرانبەریدا پاداشت و سزایەک دەناسێنێ.</h3><h3 class="p1" dir="rtl">هێما لاوەکیەکان بریتین لە پۆشاک، چ جۆرە جل و بەرگێک لەبەر دەکەی، (بۆچی بەمانە دەڵێم هێمای لاوەکی، چونکە، پۆشاک و زمان و شێوەو رەنگ دەبنەوە بە بەشێک لە کلتور). زمان، کاتێک لە بە کوردی دەدوێی، ئەمە تۆ جیا دەکاتەوە لە کەسێک کە بەزمانی، فارسی، عارەبی یا تورکی دەدوێ. زمان گرنیگیەکی ناوەندی هەیە لە دروستکردنی بیری هاوبەش و تێگەیشتنی هاوبەش، کەئەمانەش پێشمەرجەی کاری هاوبەش و پێکەوەیین. شێوەو رەنگ، ئێمە شێوەو رەنگمان دیارە زیاتر بەو رەنگ و شێوەی کە هەمانە ناسراوین و ئەوەش جیاماندەکاتەوە لە کەسێک کە بەڕەچەڵەک خەڵکی&nbsp; ئەوروپا یا ئەفریقایە. ئەم بنەمایانە، وەک هێمای جیاکەرەوەی شوناس پێمان دەڵێن کە کەێ بەشێکە لە کۆمەڵێکی نەتەوەیی، وە کێ دەکەوێتە دەرەوەی بازنەی ئەوکۆمەڵە نەتەوەییە.</h3><h3 class="p1" dir="rtl">بۆیە ئەو نیشانانە، چ هێمای بنەڕەتی بن چ هێمای لاوەکی، دەبێ بەرجەستە بن (وەک کردەپەرستش)، بەرهەست بن (وەک باوەڕ)، بینراوبن (وەک پۆشاک)، بستراو بن (وەک زمان) و ئەزمونکراوبن (وەک کلتور)، ئەمانە دەبێ بەبەردەوامی ئامادەییان هەبێ بۆ ئەوەی ببن بە بەشێک لە ژیان. چونکە ئەو نیشانانە نەک هەر دەبن بە پێناسی کۆمەڵێکی نەتەوەیی، بەڵکو ئەو نەتەوەیە دروست دەکەن. بۆ وێنە، ئەو هێمایانە نەک هەر ئەوەی کە کوردێک جیادەکەنەوە لە تاکێکی فارس یا تورک لەرێگەی ناساندنیەوە وەک کەسێکی جیا لەوان، بەڵکو بوونێکی تایبەتش دەدەن بە تاکی کورد ئەو بوونە لە دابونەریت و زمان و پۆشاکیدا بەرجەستە دەبێ – بە واتایەکی دی بوونی کلتوری کۆمەڵایەتی دەدەنێ. لە کۆتایی ئەم نوسیەنەدا هەڵوەستەیەکی لۆژیکی لەسەر ئەم بوون مانەوەیە دەکەم.</h3><h3 class="p1" dir="rtl">سەرچاوەی ئەو هێمایانە لە کوێیە، و ئەو هێمایانە لە کوێوە دێن؟ بەدڵنیاییەوە سەرچاوەیەکەیان لە مێژوودایە (هۆبزباوم ١٩٩٢: ١٦)؛ ئەوەش بەشێوەیەک کە کۆمەڵێک کەس بڕیاریانداوە لەسەرزەمینێکدا پێکەوە بژین و، مامەڵە لەگەڵ یەک بکەن (کلتور) و قسەلەگەڵ یەک بکەن و لێک تێبگەن (زمان) شێوازێک پۆشاک بپۆشین کە گونجاو بێ بۆ ئەو ناوەندە جوگرافییەی کە تێیدا دەژین (پۆشاک) (بڕوانە، مانین ناش ١٩٩٦؛ بندکت ئەندرسن١٩٨٣ ؛ ئەنتۆنی دی سمس١٩٩١). بڕیاریان داوە پێکەوە بەرگری لەو خاکە بکەن کە تێیدا دەژین، کۆچ نەکەن و جێی نەهێڵن، بە تێپەڕینی کات هەستی هۆگریان بۆیەکدی وەک تاکە کەس، و هەستی هۆگریان بۆ خاک وەک کۆمەڵ زیادی کردوە و بوون بەیەک نەتەوە. هەموو پێکەوە بوونە بەرجەستەبووی ژیانێکی هاوبەش؛ (ئێرنێس رێنان ١٩٩٦، نەتەوە بە گیانی هاوبەش پێناسە دەکات)&nbsp; ئەمەیە شوناس –&nbsp; خەڵکی کورد، لە خاکی کوردستاندا. واتە شوناس دوو رەهەندە هۆگری بۆ خاک و هۆگری بۆ خەڵک، هەر ئەمەشە دەبێتە پێشمەرجەی بوون بە دەوڵەت نەتەوە، کاتێک کە سنورەکانی نەتەوە لەگەڵ سنورەکانی دەوڵەت دەبن بەیەک، تا کوێ نەتەوە درێژ بۆوە تا ئەو شوێنەش سنوری دەوڵەت درێژ بێتەوە (بڕوانە؛ ئێرنێست گێڵنەر ١٩٨٣).</h3><h3 class="p1" dir="rtl">لە هەر شوێنێک کۆمەڵێک کەس هەبن، چوارچێوەیەکی کۆمەڵایەتیان دەبێ و، لەهەر جێگایەک چوارچێوەی کۆمەڵایەتی هەبێ کۆمەڵێک ئامراز هەن بۆ پاراستنی -- ئەو ئامرازانە هێمای جیاکەرەوەی کەلتورن؛ کەواتە، جیاوازی نێوان چەند کۆمەڵێک ئەو هێمایانەن کە هەریەک لەو کۆمەڵانەی پێدەناسرێتەوە بۆیە ئەو هێمایانە دەبێ بە روونی بەرجەستەبکرێن و ببینرێن، چونکە ئەو هێما جیاکەرەوانە پێمان دەڵێن کێ ئەندامە لەو کۆمەڵەیە و چ پێشمەرجەیەکی کلتوریی پێویستە بۆ بوون بەئەندام (بڕوانە؛ مانین ناش ١٩٩٦: ٢٦). مەبەست لەو هێمایانەش دروستکردنی کۆمەڵێک و پاراستنیەتی، ئەو هێمایانەی کە شوناس&nbsp; دیار دەکەن، هێمای پاراستنی سنوری شوناسن. ئەگەر ئەو سنورانە بە شێوازێکی بەردەوام، لەلایەن ئەندامانی کۆمەڵە نەتەوەییەکەوە ببەزنێنرێن شوناس دەکەوێتە ژێر هەڕەشەی لەناوچوون – بۆ وێنە، پۆشاک، تۆ هەمیشە بیکەی بە نەریتی ژیانت لەجیاتی پۆشاکی نەتەوەییت پۆشاکێکی دی بپۆشی، واتە پۆشاکی شوناسێکی دی پێناسەت بکا؛ یا ئەگەر بەبەردەوامی بەزمانێک بدوێی زمانی دایک نەبێ، زمانی ئەندامانی کۆمەڵەنەتەوەییەکەت نەبێ، ئەوا دەبێ بەزمانێک بدوێی کە زمانی شوناسی نەتەوەیەکی دیکەیە. ئەگەر بۆ هەموو هێما جیاکەرەوەکانی شوناس دوبارە بێتەوە، ئەوکۆمەڵەنەتەوەییە لە بوون دەکەوێ، لە کلتوری نەتەوەیەکی دیدا دەتوێتەوە&nbsp; و، دەبێت بەبەشێک لە شوناسێکی دی. واتە، نەتەوە بەلەدەستدانی شوناسی، بوونی خۆی لەدەست دەدا، ئەمەش پێ ی دەگوترێ خۆکوژی شوناس. ئەمە چی لێ دەفامرێتەوە، هەرەشەی نەمان بۆ سەر کۆمەلێکی نەتەوەیی بریتیە لە بەزیندوویی رانەگرتنی شوناسەکەی. بەڵام خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە بەو ئەندازەیەی کە تاکەکەس هەڵگری شوناسە و سەرەتا لەودا خۆی بەرجەستە دەکات (گوتمان کە تاکەکەس هەڵگری شوناسە)، ئەوا زیندو راگرتنی هێماکانی شوناس لەلایەن تاکەوە دەبێتە هۆی زیندوو راگرتن و مانەوەی ئەو نەتەوەیە، ئەمە پێچەوانەکەشی راستە، واتە ئەگەر تاکەکانی ئەو نەتەوەیە هێماکانی شوناسی نەتەوەییان لە خۆیاندا بەرجەستە نەکەن و لە ژیانی رۆژانەیاندا ئەزموونی نەکەن ئەو تاکانە شوناسی خۆیان کۆتایی پێدێنن، وەک پێشتریش ئاماژەمان بۆکرد؛ بە کۆتایی هاتنی شوناسە کلتورییەکەی ئەو کۆمەڵە نەتەوەییەش کۆتایی پێ دێ. ئەوەی جێی ڕامانە ئەوەیە، بەرپرسیارێتی پاراستنی شوناس دەکەوێتە سەر تاک تاکی ئەندامانی کۆمەلێکی نەتەوەیی؛ بەتابیەت چینی لاو و گەنج. &nbsp;</h3><h3 class="p1" dir="rtl">کەواتە ئەگەرهێما جیاکەرەوەکانی شوناس، کلتور و باوەڕ و کردە پەرستش، لەگەڵ زمان و پۆشاک و شێوەو رەنگ بپارێزرێن، ئەوا شوناسی ئەو گروپە دەپارێزرێت، بەو واتایە، شوناس بریتیە لە خودی کۆمەڵە نەتەوەییەکە.&nbsp; ئەمە باسێکی گرنگی وجوودییە، ئێستا ئێمەی کورد لە بەرانبەر هەرەشەیەکی بەردەوامداین و، لە جەنگێکی کلتوریی بەردەوامداین، لە مەیدانی جەنگیشدا مرۆڤ ناتوانێ بێلایەن بێ؛&nbsp; بۆ وێنە کاتێک کە پۆشاکی نەتەوەیەکی دی دەپۆشی، بڕیاری خۆتت داوە، خۆویستانە بەشێک لە شوناسی نەتەوەییت لە خۆتدا کوشتووە، (و بەشێک لە شوناسی کۆمەڵێکی نەتەوەیی دیکەت لەخۆتدا زیندوو راگرتووە). ئەگەر بڕیاربێ بە زمانێک جگە لە زمانی کوردی بدوێ بەهەمان شێوە، ئەگەر لە شێوازی مامەڵەتدا بڕیارت دابێ کە لەگەڵ کلتوری خۆتدا ئاشت نەبیەوە و شانازی پێوەنەکەی، ئەوا کلتورێکی دی بۆت دەبێ بە شانازی، یا شانازی بە کلتوری نەتەوەیەکی دیکەوە دەکەی ...&nbsp; ئەگەر ئەمە دوبارە بێتەوە بۆ هەموو هێماجیاکەرەوەکانی شوناسی نەتەوەییت، دەرەنجامەکەی ئەوەیە کە تۆ بووی بە ئەندامی کۆمەڵێکی نەتەوەیی دی و شوناسی نەتەوەیی خۆتت لەدەست داوە. شوناسی نەتەوەکەت لە مەیدانی تۆ دا دۆڕاندویەتی.</h3><h3 class="p1" dir="rtl">ئێمەی کورد وەک نەتەوەیەک، لەجەنگێکی بەردەوامداین بۆ مانەوە، تۆی گەنج هەستی پێبکەی یا نەکەی، لە جەنگێکی بەردەوامدای بۆ مانەوە، لە مێژووی دوورەوە تا ئێستا، کوردبوون و شوناسی کورد (پەیوەست بەو شەش هێمایانەی شوناس) وەک سپاردە گەیشتۆتە دەستی تۆ، چونکە بابوباپیرانت و دایکوداپیرانت بڕیاریان دابووکە لە نەتەوەکانی دیدا نەتوێنەوە وەک کورد لە نیشتمانی خۆیاندا کە کوردستانە ژیان ئەزموون بکەن (هەربۆیەش ئێستا خەڵکێک هەن پێیان دەگوترێ کورد و خاکێک هەیە پێی دەگوترێ کوردستان). بەڵام لێرە بەبەرەوە، بەرپرسیارێتی یەک بەیەکی ئەندامانی نەتەوەی کوردە بەتایبەت گەنج ولاو لەگەڵ یەک پرسیاری گرنگدا دەستەویەخەن؛ ئایا دەیانەوێ ئەو سپاردەیە بگەیەننە داهاتوو یا بڕیاریان داوە لەواندا بمرێ؟ هەستی بەرپرسیارێتی دروست ئەوەیە کە بەرپرسانە مامەڵە لەگەڵ ئەو سپاردەیە بکەن و لە ئێستادا شوناس بەزیندووی رابگرن، تەنها رێگەی زیندوو راگرتنیشی ئەزمونکردنەیەتی و، بەزیندویی ئەو سپاردەیە رادەستی ئەو لاوانەی دی بکەن کە لەدوای ئەوانەوە دێن و پێکەوە&nbsp; نەتەوە و کلتورەکەی روو بەرەوە داهاتوو ئاراستەبکەن. گەنجانی سەردەم دەتوانن ببنە هۆی مردنی نەتەوەی خۆیان و دەتوانن ببنە هۆی بە زیندوویی هێشتنەوەی نەتەوەکەیان؛ چاوەڕوانی نەتەوە لە گەنجان ئەوەیە کە ببنە ژیانی نەتەوە و، گیانی کلتووریی بەبەردابکەنەوە. &nbsp;&nbsp;</h3><p><br data-mce-bogus="1"></p><h3 class="p1" dir="rtl">سەرچاوەکان:</h3><p dir="ltr">Anderson, Benedict.1983. &nbsp;Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso.</p><p dir="ltr">Ernes Renan, 1996. “The Nation” in John Hutchinson and Anthony D. Smith Ethnicity, Oxford reader, Oxford: oxford university press.</p><p dir="ltr">Gellner, Ernest.1983.&nbsp;Nations and Nationalism. Ithaca: Cornell University Press.</p><p dir="ltr">Hobsbawm, E.J. 1992 Nations and Nationalism Since 1780: Programme, Myth, Reality. Cambridge: Cambridge University Press.</p><p dir="ltr">Manning Nash, 1996. “The Core Elements of Ethnicity” in John Hutchinson and Anthony D. Smith Ethnicity, Oxford reader, Oxford: oxford university press.</p><p dir="ltr">Smith, Anthony D. 1991.&nbsp;National Identity. Reno: University of Nevada Press.&nbsp;</p><h3 class="p1" dir="rtl"><br></h3><p><br></p>

پێشمەرجەکانی مانەوەی شوناسی نەتەوە: هەڵوەستەیەک لەسەر رۆڵی گەنج

<h3 class="p1" dir="rtl">یەکێک لە گەورەترین کێشەکانی ناو دەستووری عێراق کێشەی مادەی ١٤٠ە. مادەی١٤٠ داوای جێبەچەکردنی یاسای ٥٨ی یاسای بەڕێوەبردنی&nbsp; عێراق دەکات.</h3><h3 class="p1" dir="rtl"><strong>مادەی ١٤٠: &nbsp;</strong></h3><h3 class="p1" dir="rtl">یەكەم: دەسەڵاتـی ڕاپەڕاندن هەنگاوی پێویست دەنێت بۆ تەواوكردنی جێبەجێكردنی پێداویسیتەكانی مادەی (٥٨) لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە بە هەموو بڕگەكانیەوە.</h3><h3 class="p1" dir="rtl">دووەم: ئەو بەرپرسیاریەتیەی لەسەر شانی دەسەڵاتی ڕاپەڕاندنە لە حكومەتی ئینتیقالیدا كە لە مادەی (٥٨) لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوەدا ئاماژەی پێكراوە، بەردەوام دەبێت و دەكەوێتە ئەستۆی دەسەڵاتی ڕاپەڕاندنی هەڵبژێردراو بەگوێرەی ئەم دەستوورە بۆ ئەوەی بە تەواوی جێبەجێ بكرێت (ئاساییكردنەوە، سەرژمێری، لە كۆتاییدا ئەنجامدانی ڕاپرسی لە كەركوك و ناوچەكانی تر كە ناكۆكیان لەسەرە بۆ دیاریكردنی ویستی هاوڵاتیان) لە ماوەیەكی دیاریكراودا كە لە مانگی ١٢/٢٠٠٧ تێپەڕ نەكات.</h3><h3 class="p1" dir="rtl">تا ئێستا هەنگاوەکانی مادەی ١٤٠ جێبەجێ نەکراون و ئەو پرسانەی کە مادەکە ئاماژەی پێدەکا هێشتا بە هەڵواسراو و چارەسەرنەکراو ماونەتەوە. وەک لە مادەکەدا ئاماژەی پێکراوە، جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ بە سێ قۆناغدا تێدەپەڕێت کە بریتین لە؛ ئاساییکردنەوە و سەرژمێری و ڕیفراندۆم لە ناوچە جێناکۆکەکاندا. زاراوەی ‘ناوچە جێناکۆکەکان’ خۆی لە خۆیدا ناڕوون و کێشەدارە، لە مادەی ١٤٠دا تەنها کەرکوک و " ناوچەكانی تر كە ناكۆكیان لەسەرە "هاتووە. بەڵام ،گروپە جیاوازەکانی ناو عێراق بە تەواوی لەسەر ئەو خاک و ناوچانە ڕێکناکەون کە بە ناکۆکی لەسەر دادەنرێت. بەهۆی هەستیاری بابەتەکەوە دەبوو ناوچە جێناکۆکەکان بە تاک و بە تایبەتی لە دەستووردا ناویان بکرایە بۆ ئەوەی لەم کێشە زێدەیەدوور بکەونەوە، خۆی مادەکە کەم نیە لە کێشە، هەر یەک لە سێ قۆناغەکە&nbsp; ( ئاساییکردنەوە و سەرژمێری و گشتپرسی) کێشەی تایبەتی خۆیان هەیە.</h3><h3 class="p1" dir="rtl">یەکەم&nbsp; هەنگاوی جێبەچێکردنی مادەی ١٤٠ هەنگاوی ئاسایکردنەوەیە. بەپێی مادەی ٥٨ی یاسای کارگێڕی ئینتقالی، ئاساییکردنەوە پێویستی بە ئەنجامدانی چوار کردار هەیە:</h3><h3 class="p1" dir="rtl">١. قەرەبووکردنەوەی دارایی</h3><h3 class="p1" dir="rtl">٢. ڕاستکردنەوەی نەتەوە &nbsp;</h3><h3 class="p1" dir="rtl">٣. چارەسەرکردنی ناکۆکی زەوی&nbsp;</h3><h3 class="p1" dir="rtl">٤. گەڕاندنەوەی سنوورە ئیدارییەکانی پێش بەعس</h3><h3 class="p1" dir="rtl">بۆ ئاسایی كردنەوەی دۆخی ناوچە جێناكۆكەكان پێویستبوو ئەو کەسانەی کە لە چوارچێوەی پڕۆسەی بە عەرەبكردنی ڕژێمی بەعسدا لەو ناوچانە دەركرابوون بگەڕێنەوە سەر زێدی خۆیان، هەروەها دەبوو ئەو عەرەبانەی هێندرابوونە ئەو ناوچانە بگەڕێننەوە شوێنی خۆیان. بەڵام لە مادەکەدا میکانیزمەکانی جێبەجێکردنی ئەو هەنگاوانە بەڕوونی نەخراوەتەڕوو و لە ئەنجامدا هەریەک لەو کردەوانە ڕووبەڕووی کۆمەڵێک کێشە دەبنەوە. بۆ نموونە، سەبارەت بە قەرەبووکردنەوەی دارایی، بەرپرسێکی کوردی کەرکووک لە ساڵی ٢٠١٥ وتی کە ئەوان ساڵانە ١٧ ملیار دینار وەردەگرن لە حکوومەتی فیدڕالی، لە کاتێکدا کە پرۆسەی قەرەبووکردنەوە پێویستی بە ٦٠٠ ملیار هەیە. ئەمەش بە ڕوونی ئاماژەی ئەوەیە کە بەغدا نیازی تەواوکردنی هەنگاوەکەی نیە. ئەم ڕێکارە بۆ خۆی شلۆقە چونکە زۆرێک لە خێزانەکان کە زۆربەیان عەرەبن هیچ نیازێکیان نییە بگەڕێنەوە بۆ شارە ڕەسەنەکانیان. هەروەها زۆرێک لە خێزانە دیپۆرتکراوەکان کە پێشتر ژیانیان لە شوێنەکانی دیکە دەستپێکردبوو، بە هۆی دۆخی ئەمنی شارەکەوە، نیازێکی کەمیان هەبوو بگەڕێنەوە بۆ کەرکوک. ناکۆکی زەوی پرسێکی ترە کە چارەسەرکردنی ئاسان نییە. تا ساڵی ٢٠١٥، ٨٨٠٠ حاڵەتی ناکۆکی زەوی هەبووە کە لەلایەن کۆمیسیۆنی داواکاری موڵک و ماڵی عێراق مامەڵەی لەگەڵدا کراوە. ڕێکارەکان بە خاوی دەچن ئەمەش هۆکارەکەی زۆری ژمارەی تانەدان لە بڕیارەکان. گەڕاندنەوەی سنوورە ئیداریەکانی پێش بەعس، بە هەمان شێوەی ڕێکارەکانی تر، ڕێکارێکی پڕە لە کێشە. پرۆسەکە داوای لکاندنەوەی ئەو ناوچانە دەکات کە لە ساڵی ١٩٧٥ لە کەرکووک جیاکراونەتەوە و بە پارێزگاکانی دەورووبەر لکێنراون.&nbsp; قەزاکانی وەک کەلار و چەمچەماڵ کە لە ساڵی&nbsp; ١٩٧٦لە&nbsp; کەرکوک دابڕاون و لکێنراون بە سلێمانیەوە، قەزای توز خورماتوو کە لە ساڵی ١٩٧٦ بە پارێزگای سەڵاحەدینەوە لکێنرا، هەروەها ناحیەی کفری کە بە پارێزگاری دیالە لکێنراوە لە هەمان ساڵدا. گەڕاندنەوەی سنوورە ئیدارییەکانی پێش بەعس بە ڕوونی لە بەرژەوەندی کورددایە بەو پێیەی قەزاکانی چەمچەماڵ و کفری و کەلار زۆرینەیان کوردن. لە ئەنجامدا، ئەم هەنگاوە ڕووبەڕووی ناڕەزایی عەرەب و تورکمانەکان بووەتەوە، ئەوان دەڵێن کە ئەم پرسە خۆی لە پارێزگای کەرکوکدا سنووردار ناکات، بەڵکو کاریگەری لەسەر پارێزگاکانی دەوروبەریش هەیە، دواجار کاریگەری لەسەر هەموو عێراق دەبێت. عەرەب و تورکمانەکان زیاتر دەڵێن، مامەڵەکردن لەگەڵ کەرکووک بە تایبەتی پێویستی بە ڕێککەوتنێکی گشتی هەیە لە نێوان هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکاندا. ڕێکەوتنێکی لەم جۆرە نەکراوە تا ئێستا و کێشەکە بە چارەسەرنەکراوی ماوەتەوە. ئەم پرسە بە تایبەتی چارەسەرکردنی قورسە، لەبەر ئەوەی گەڕاندنەوەی سنوورەکانی کەرکوک بە مانای گۆڕینی سنوورەکانی سلێمانی، دیالە، و سەڵاحەدین دەبێت کە ئەمە خۆی لە خۆیدا ڕێکارێکی ئاڵۆزە. ئاڵۆزی ڕێکارەکە و ناڕەزایەتییە گەورەکەی عەرەب و تورکمانەکان وا دەکات پرۆسەی گەڕاندنەوەی سنوورە ئیدارییەکانی کەرکووک بۆ سەردەمی پێش بەعس کارێکی نیمچە مەحاڵ بێت.</h3><h3 class="p1" dir="rtl">سەرژمێری و گشتپرسی</h3><h3 class="p1" dir="rtl">هاوشێوەی ڕێکاری ئاساییکردنەوە، هەردوو ڕێکاری سەرژمێری وگشتپرسی تووشی ژمارەیەکی زۆری کێشە و ئاڵۆزی بوونەتەوە. سەرەتا دوا وادە بۆ ئانجامدانی سەرژمێری لە کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکان تەمووزی ٢٠٠٧ بوو، بەڵام وادەکە جێبەجێنەکرا, ئەمەش کۆمەڵە هۆکارێکی هەیە, یەکێک لە هۆکارەکان جیاوازی بۆچوون بوو سەبارەت بە ئەوەی کە لە سەرژمێری پرسیاری نەتەوە بکرێ یان نا. داتای سەرژمێری بۆ ناوچە کێشە لەسەرەکان زۆر گرنگە بەو پێیەی داتاکانی سەرژمێری دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ ئەو گشتپرسییەی کە لە بڕیارە لە دوای بێت. بە شێوەیەکی گشتی کێشەی هەردوو ڕێکاری سەرژمێری و گشتپرسی هەمان کێشەیە؛ کێ دەتوانێت بەشداری بکات و دەنگبدات؟. هیچ وەڵامیکی ڕوون بۆ ئەم پرسیارە نییە تا ئێستا چونکە گرووپە جیاوازەکانی کەرکووک بۆچوونی جیاوازیان هەیە. عەرەبەکان دەڵێن، هەرکەسێک بەڵگەنامەی کەرکوکی هەبێت، پێویستە ڕێگەی پێبدرێت لە ڕیفراندۆمدا دەنگ بدات، لە کاتێکدا کورد داوای جێبەجێکردنی سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ دەکات بەو پێیەی پێش هەڵمەتی بەعەرەبکردنە و قەزا دابڕاوەکانی چەمچەماڵ، کفری، کەلار، و توز خورماتوو دەگرێتەوە، تورکمانەکانیش داوای جێبەجێکردنی هەمان سەرژمێری دەکەن، بەڵام بە سنوورە ئیدارییەکانی ئێستا. عەرەب بەتەواوەتی جێبەجێکردنی سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ ڕەتدەکەنەوە و کورد و تورکمان ئەو پێشنیازە ڕەتدەکەنەوە کە هەرکەسێک بەڵگەنامەی کەرکوکیی هەبێت مافی دەنگدانی هەیە، کورد و تورکمانیش پێشنیارەکانی یەکتری ڕەتدەکەنەوە و لە ئەنجامدا دانوستانەکان شکستیان هێناوە. ڕەتکردنەوەی سەرژمێری ١٩٥٧ لەلایەن عەرەبەکانەوە، شتێکی نامۆ نیە، بەو پێیەی ژمارەی ئەو عەرەبانەی کە مافی دەنگدانیان هەیە بە شێوەیەکی بەرچاو دادەبەزێت. زۆرجار کێشەکانی مادەی ١٤٠ تێکەڵی یەک دەبن وەک ئەوەی لێرەدا دەبینرێت، کێشەی مافی دەنگدان لەگەڵ کێشەی گەڕاندنەوەی سنوورە ئیدارییەکانی کەرکووک بۆ پێش ١٩٧٥ تێکەڵی یەک دەبن، لە ئەنجام پرسەکە زۆر ئاڵۆزتر دەبێت. &nbsp;</h3><h3 class="p1" dir="rtl"><strong>دوا ووتە</strong></h3><h3 class="p1" dir="rtl">جێگای سەرنجە کە دوا وادە بۆ جێبەجێکردنی هەر سێ هەنگاوەکە (ئاسایکردنەوە، سەرژمێری و گشتپرسی) ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٧ بووە، ئەمەش بی پلانی لە نووسینی مادەی ١٤٠ دەردەخات.&nbsp; ناڕوونی و لاوازی زمانی نووسینی مادەی ١٤٠ دەکرێ وەک هۆکار ببینرێت بۆ ئەم کێشانە. مادەی ١٤٠ داوای گشتپرسی دەکات بەڵام دیاری ناکات کێ مافی دەنگدانی هەیە لە گشتپرسیەکە، داوای گەڕاندنەوەی سنوورە ئیدارییەکانی پێش ١٩٧٥ دەکات لە ناوچە کێشەلەسەرەکان، بەڵام هیچ میکانیزمێکی کاریگەری دیاری نەکردووە بۆ ئەنجامدانی ڕێکارێکی وا ئاڵۆز، لە ئەنجامدا و دوای نزیکەی ١٨ ساڵ لە دەنگدان بە دەستووری نوێی عێراق، مادەی ١٤٠ هەر وەکوو خۆی ماوەتەوە، کۆمەڵە ڕستەیەک لە سەر کاغەز</h3>

مادەی ١٤٠ی دەستووری عێراق: خوێندنەوەیەکی ڕەخنەیی

<blockquote><p>“فیلم وەک خەون، فیلم وەک مۆسیقا. هیچ هونەرێک هێندەی سینەما بە ئاگاییماندا تێناپەڕێت، ڕاستەوخۆ بەر هەستەکانمان دەکەوێت، بەرەو قووڵترین ژوورە تاریکەکانی ڕۆحمان دەڕوات.”</p><p>ئینگمار بێرگمان</p><p><br></p></blockquote><h3 class="p1" dir="rtl"><span class="s1"><span class="Apple-converted-space">سینەما، کە زۆر جار بە هونەری حەوتەم ناوی دەهێنرێت، یەکێکە لە هونەرە نوێیەکان. نوێ بە ئەندازەی مێژووی درێژی مرۆڤایەتی لەگەڵ کایەی هونەردا. ئێمە هەر ١٣٠ ساڵێکە سینەما دەناسین. گەلانی سەردەست و پێشڕەوی وەک فەڕەنسی و ئەمریکایی، لە سەرەتای سەرەتاوە تا ئێستا دەستی باڵایان لە دروستکردن و پەرەپێدانی و گەشەپێدانی ئەم هونەرەدا هەبووە. هەرچی گەلانی تری دونیاشە، کەم تا زۆر بەشدار و چالاک بوون و هەن. چەندین وڵات هەن کە خاوەن قوتابخانە و ڕێبازی سینەمایی تایبەت بە خۆیانن. وەک: ڕووسیا و ئیتاڵیا و ئەڵمانیا و.. هتد. گەلێک یان وڵاتێک دەتوانێ خاوەنی ژمارەیەکی زۆری فیلم بێت بەڵام هێشتا خاوەنی سینەما نەبێت. خاوەنی سینەما نەبێت بەو مانایەی سینەما لە وڵاتەکەدا نەبووبێت بە جۆرێک لە پیشەسازی، یان قوتابخانەیەکی سینەمایی ئەوتۆ بوونی نەبێت کە ببێتە ئامرازێک بۆ نیشاندان و پەخشانکردنی کلتوور و شوناسی ئەو گەل و وڵاتە.</span></span></h3><h3 class="p1" dir="rtl"><span class="s1"><span class="Apple-converted-space">میللەتانی سەردەستی جیهان، گەلێک لە مێژە لە گرنگی و گەورەیی و کاریگەری سینەما تێگەیشتوون و دەزانن یەک لە گەورەترین ئامرازەکانی دونیای ئەمڕۆ بۆ خۆناساندن و نیشاندانی کەلتوور و پارێزگاریکردن لە شوناسی گەل و نەتەوە، سینەمایە. ئەوروپا بە گشتی لانکەی سینەمایە، هەرچی ئەمریکاشە بە دروستکردنی هۆڵیوود لە بیستەکانی سەدەی بیستدا، سەلماندی کە سینەما چەند گرنگە بۆی. ڕۆڵی سینەما لە وڵاتانی ئەوروپا بەڵگەی حاشاهەڵنەگری لەسەرە. شۆڕشی قوتابیانی فەڕەنسا یەکێک بوو لەو ڕووداوانەی کە بە تەواوی کاریگەری سینەمای بەسەرەوە بوو.(٣) ئیتاڵیا و سوید و ڕووسیا و ژاپۆن و بەڕیتانیا و زۆر وڵاتی تر هەر لە سەدەی ڕابردووەوە بە وردی دەستیان کردووە بە کارکردن لەسەر سینەما و کاریگەری سینەماش بەسەر هەموو ئەو وڵاتانەوە، وەک هێزێکی کەلتووری و سیاسی و ئابووری، دیارە. بێگومان ئەمانەش ئاسان نەبوون و بێ کاری زۆر و پلانی ورد هیچ یەک لەو وڵاتانە نەیانئەتوانی سینەما بکەنە ئەو چەکەی کە ئێستا بۆتە بەشێک لە بوونیان.</span></span></h3><h3 class="p1" dir="rtl"><span class="s1"><span class="Apple-converted-space">تا ئێستا ئێمە وەک کورد ناتوانین بڵێین خاوەنی سینەماین. ڕاستە فیلممان هەیە، لێرە و لەوێ هەوڵدراوە و دەدرێت، بەڵام سینەمای کوردی بە مانا و تایبەتمەندییەکانییەوە، تا ئێستا بوونی نییە. یەکەم فیلمی کوردی لە مێژوودا دروستکرابێت فیلمی (زاری) یان (زەرێ)یە. هامۆ بەگ نەزەریانی ئەرمەنی ساڵی ١٩٢٦-١٩٢٧ کاری دەرهێنانی بۆ کردووە. فیلمەکە چیرۆکی خۆشەویستی سەیدۆ و زەرێ دەگێڕێتەوە لە گوندێکی کوردە ئێزیدییەکانی ئەرمینیای پێش شۆڕشی ١٩١٧ی ڕووسیا.(٢) وەک ئەرشیڤ، دەتوانین بڵێین یەکەم فیلمی کوردییە لە مێژووی سینەمادا. بەڵام ئاخۆ چ شتێک وا دەکات بتوانین بە فیلمێک بڵێین کوردی؟ </span></span></h3><h3 class="p1" dir="rtl"><span class="s1"><span class="Apple-converted-space">ئەم پرسیارە پرسیارێکی ئاڵۆز و فرەڕەهەندە. ناتوانین بە ئاسانی پەنجە بخەینە سەر یەک ڕەهەند و تایبەتمەندی فیلمێک و بڵێین لەبەر ئەم هۆکارە ئەم فیلمە کوردییە. چونکە ئێمەی کورد، جیاواز لە گەلانی خاوەن دەوڵەت لە دونیادا، جوگرافیایەکی یاسایی یەکگرتوومان نییە تا لە ناویدا شوناسمان جێگیر و پارێزراو بێت. ئەوەی تا ئێستا هەیە کۆمەڵێک هەوڵی تاکە کەسییە لە پارچەکانی کوردستاندا بۆ دروستکردنی جۆرێک لە سینەما کە تیایدا مرۆڤی کورد بتوانێت چیرۆکی خۆی بگێڕێتەوە و پێناسەی خۆی بکات. یەک لەو نمونانە (یڵماز گیونەی)ە. کە زۆرینەی فیلمەکانی بە زمانی تورکی و کەرەستەی تورکی و ستافی زۆرینە تورک دروست کردووە. بەڵام ناتوانین بڵێین فیلمەکانی تورکین، چونکە کورد و کوردستان چەقی ناوەڕۆک و ناواخنی چیرۆکی فیلمەکانی ئەون.</span></span></h3><h3 class="p1" dir="rtl"><span class="s1"><span class="Apple-converted-space">کەواتە یەکێک لەو تایبەتمەندییانەی وا دەکات بتوانین بە فیلمێک بڵێین ‘کوردی’ ئەوەیە کە فیلمەکە خاوەنی وتارێکی کوردی بێت، یان خەریکی گێڕانەوەی چیرۆکێکی کوردی بێت، یان خەریکی نیشاندانی مێژوو و شوناسی کوردی بێت. جگە لە (گیونەی) چەند دەرهێنەرێکی تری وەک (بەهمەنی قوبادی، کازم ئۆز، تەهای کەریمی، شەوکەت ئەمین، هونەر سەلیم) و چەندانی تر توانیویانە مشتێک بۆ سەر خەرمانی سینەمای کوردی زیاد بکەن. ئەمە جگە لە چەندین هەوڵی تری سینەمایی، کە کەوتوونەتە پەراوێزەوە.</span></span></h3><h3 class="p1" dir="rtl"><span class="s1"><span class="Apple-converted-space">لە باشووری کوردستاندا و لە چوارچێوەی چوار پارێزگای (هەولێر، سلێمانی، دهۆک و هەڵەبجە) ژمارەی هۆڵەکانی سینەما سنووردارن. زیاتر لە وڵاتانی تری دونیا ئێستا سینەما لە کوردستان سینەمای ناو ماڵەکانە و سینەمای تاکەکەسییە. لە ڕێگەی ئامێرەکانی وەک کۆمپیوتەر و تەلەڤزیۆن و مۆبایلەوە سینەما ئەزموون دەکرێت. ئەمە یەکێکە لە هۆکارە بنەڕەتییەکانی دروست نەبوونی سینەما لە کوردستان. چونکە بە بێ هۆڵی سینەما ئاستەمە بتوانی کلتووری سینەمایی دروست بکەیت. بە بێ کلتووری سینەماییش ئاستەمە هۆشیاری سینەمایی و بە بێ هۆشیاریی سینەماییش ئاستەمە خودی سینەما خۆی دروست بکەیت. هەڵبەت هۆکارگەلی دیکە زۆرن کە وا دەکەن سینەما لە کوردستان بەرەو پێش نەڕوات و پەرە نەسەنێت. </span></span></h3><h3 class="p1" dir="rtl"><span class="s1"><span class="Apple-converted-space">یەکێکی دیکە لەو هۆکارانەی وای کردووە سینەما لە کوردستان لە گەشەسەندن بکەوێت نەبوونی ئەکادیمیا و قوتابخانە و فێرگەی سینەمایی پیشەگەرە کە تیایدا کادیری سینەمایی لە بوارە جیاوازەکانی فیلمسازیدا دروست بکات. ڕاستە کوردستان خاوەنی کۆلێژ و زانکۆی هونەرە و لە ناویشیاندا بەشی سینەمای هەبووە و هەیە، بەڵام ئەم ناوەندانە تا ئێستا نەیانتوانیوە جموجۆڵێکی سینەمایی ئەوتۆ دروست بکەن. ئەوەی هەیە تەنها چەند هەوڵێکە بۆ دروست کردنی چەند فیلمێک. </span></span></h3><h3 class="p1" dir="rtl"><span class="s1"><span class="Apple-converted-space">لەبەر ئەوەی مێژووی هونەری گەلانی جیاواز لە هەندێک باردا دەتوانێت مێژوویەکی هاوبەش و جیهانیی بێت، کەواتە ئێمەش وەک کورد دەتوانین سوود لەو مێژووە هاوبەشە وەرگرین و لە ڕێگەیەوە کار لەسەر دروستکردنی سینەمای کوردی بکەین تا بتوانین وەک ئامرازێکی نەتەوەسازی و نیشتیمانسازی کەڵکی لێ وەربگرین. </span></span></h3><h3 class="p1" dir="rtl"><span class="s1"><span class="Apple-converted-space">یەکێک لەو هۆکارانەی دەتوانێت کارئاسانی و کۆمەک بکات لە دروستکردن و بنیاتنانی سینەمای کوردیدا ئەوەیە کە ئێمە گەلێکی زیندوو و دانەبڕاوی ناو مێژووی جیهان و مێژووی گەلانی مێسۆپۆتامیاین. زمان و کلتوورمان دوای مێژوویەک لە داگیرکاری و پارچەپارچەبوون، هێشتا زمان و کلتوورێکی تایبەت و جیاوازە، بە بەراورد بە گەلانی تری ناوچەکە، وەک عەرەب و تورک و فارس. هۆکارێکی یارمەتیدەری تر ئەوەیە کە کورد خاوەنی چیرۆکگەلێکی بێ شومارە، کە ئەمانە دەتوانن ڕێگەی درێژمان بۆ کورت بکەنەوە و وەک چیرۆک سوودیان لێ وەرگرین. بێگومان ئەم هەمووە چیرۆکەش زادەی چەندین ڕووداو و کارەساتی گەورەیە کە بە درێژایی مێژوو بەسەرماندا هاتووە. ئەمە جگە لە هەموو ئەو شۆڕش و ڕاپەڕین و بەرهەڵستیانەی کە بزووتنەوە یەک لە دوای یەکەکانی کوردایەتی لە قۆناغە جیاوازەکاندا بەرامبەر بە هێزە داگیرکەرەکان بەرپایان کردوون. </span></span></h3><h3 class="p1" dir="rtl"><span class="s1"><span class="Apple-converted-space">بنیاتنانی سینەما لە سەردەمی ئێستاماندا کە سەردەمێکی ئاخنراوە بە داهێنانە تەکنەلۆژییەکان، پێدەچێت لە هەر کات و سەردەمێکی تر ئاسانتر بێت. ئەوەی پێویستە بۆ دروستکردنی سینەمای کوردی لەمانەی خوارەوەدا کۆ دەبێتەوە: هۆشیاری کۆمەڵایەتی بۆ سینەما، زەمینەسازی کلتووری و ڕووناکبیری بۆ سینەما، دروستکردنی کادیری فیلمسازی، هاوردەکردن و دروستکردنی ژێرخانی ئەلیکترۆنی، دابینکردنی ژێرخانی ئابووری، پلان بۆ پەرەپێدانی سینەما لەسەر ئاستی وەزاری و حکومی، دروستکردنی هۆڵی سینەما، کارئاسانی لە لایەن دامەزراوە حکومییەکان بۆ سینەماکار و فیلمسازانی کوردستان. هۆشیاری تاک و کۆمەڵگەش لە بەرامبەر سینەمادا، دەشێت خۆکارانە بکەوێتە دوای هەموو ئەمانەوە. چونکە هەوڵە سینەماییەکانی ڕابردوو ئەوەیان بۆ سەلماندووین کە وەک هەر جێگایەکی تری دونیا، بینەر لە کوردستانیش بوونی هەیە و تینووی بەرهەمی سینەمایی کوردیین</span></span></h3><p><br></p>

سینەما و شوناس: خوێندنەوەیەک بۆ سینەمای کوردی

<h3 class="p2" dir="rtl">پەتای کۆڤید١٩ بۆتە هەڕەشەیەکی جیهانی لەسەر بەرگری لە بەرامبەر دژە میکرۆبی،&nbsp; بەهۆی بەکارهێنانی بەربڵاو و بێ جیاوازی دەرمانی دژە زیندەیی و دژە میکرۆب. نەبوونی دڵنیایی لە دەستنیشانکردنی نەخۆشی لە ماوەی پەتاکەدا بووە هۆی زیادەڕۆیی لە ڕەچەتە، زۆرێک لە تووشبووانی کۆڤید-١٩ چارەسەری دژە میکرۆبییان وەرگرتووە سەرەڕای ئەوەی ڕێژەیەکی کەمیان تووشبوونیان بە هەوکردنی بەکتریا یان قارچک پشتڕاستکردووەتەوە. بەرزبوونەوەی ماددە پاتۆجینەکانی بەرگریکەر بە&nbsp; دژە زیندەیی لە نێوان نەخۆشانی کۆڤید-١٩دا جەخت لەسەر پێویستی&nbsp; بەکارهێنانی وریایانەی دەرمانە دژە زیندەییکان دەکات بە&nbsp; بەرزکردنەوەی ڕێژەی چاودێریکردن و شێوازەکانی ڕێنماییکردنی دەرمان.</h3><h3 class="p2" dir="rtl">گشتگیری پەتای کۆڤید-١٩ بووە هۆکاری چەندین گۆڕانکاری ڕیشەیی لە شێوازەکانی چاودێری تەندرووستی و لەوانەش دانانی ڕێوشووێنی بەهێزتری خۆپارێزی لە تووشبوون، بەرەوپێش بردنی ڕێکارەکانی دەستنیشانکردنی نەخۆشی، و دووبارە دابەشکردنەوەی سەرچاوەکانی چاودێری تەندروستی. هەروەها، ئەم پەتایە فشارێکی گەورەی خستە سەر سیستەمی چاودێری تەندروستی لە سەرانسەری جیهاندا، لە ئەنجامدا سەرنجەکان دوورخرانەوە لە بەرنامەکانی بەڕێوەبردنی دژە میکرۆب.ئەم وتارە لە کاریگەریەکانی کۆڤید ١٩ لەسەر بەرگری دژە میکرۆبی دەکۆڵێتەوە وگرنگی تیشک خستنە سەر&nbsp; ئەو مەترسیە تازە پەیابووە بەرجەستە دەکات.</h3><h3 class="p2" dir="rtl">بەرگری دژە میکرۆبی دەستەواژەیەکی فراوانە بۆ بەرگری لە نێوان جۆرە جیاوازەکانی وردە زیندەوەران (بۆ نموونە، بەکتریا، ڤایرۆس، مشەخۆر، یان قارچک). کە بەرگریکردن بەرامبەر دەرمانە دژە زیندەیەکانی وەک دژە بەکتریا، دژە ڤایرۆس، دژە مشەخۆر و دژە قارچک دەگرێتە خۆ. وردەئۆرگانیزمە بەرگریکارەکان بە هۆی بازدان لە بۆماوە مادەکانیان یان بەدەستهێنانی جینی جوڵاوەوە درووست دەبن کە هەڵگریی جینی بەرگریکارن. بۆیە ئەمە دەتوانێت بەبێ گوێدانە بوونی دژە میکرۆبەکان ڕووبدات. بەهەرحاڵ، بەرکەوتن لەگەڵ ئەو جۆرە دەرمانانە دەبیتە هۆکاری فراوان بوون و گەشەکردنی نەخۆشخەرە (پاتۆجین) بەرگریکارەکان (Prestinaci, 2015). ڕەچەتە پێدانی نەگونجاو چ بەهۆی ڕێنماییە کۆناکەنەوە بێت یان فشار لەسەر دەرمانساز، بەردەست بوونی دەرمانی دژە زیندەیی بەبێ ڕەچەتەی پزیشک، یان خۆ دەرمان کردن، هۆکاری ئەمانە نەبوونی هۆسیاری تەندرووستیە سەبارەت بەو مەترسییە جیهانییەی کە بەرگری دژەزیندەیی بۆ کۆمەڵگاکەمان دروستی دەکات. کردە پزیشکییەکانی وەک نەشتەرگەری دەتوانن زۆر قورس بن، یان تەنانەت مەحاڵ بن، بەهۆی بەرگری دژە میکرۆبەوە (هەمان سەرچاوە). لە کۆتایشدا دەبێتە هۆکاری ئەوەی کە تەنانەت نەتوانین هەوکردنەکانیس جارەسەر بکەین کە لدەبێتە هۆی مردن.</h3><h3 class="p2" dir="rtl">مارگرێت چان، بەڕێوەبەری گشتی ڕێکخراوەی تەندروستیی جیھانی لە پێشەکی پلانی کاری جیهانیدا ڕایگەیاند کە"بەرگری دژە میکرۆبی قەیرانێکە کە دەبێت بەوپەڕی خێراییەوە چارەسەربکرێت. لە کاتێکدا کە جیهان پێ دەنێتە نێو قۆناغێکی پێگە خوازانەی نوێی گەشەپێدان دەبێت، ناتوانین ڕێگە بدەین ئەو دەستکەوتانەی بەسەختی&nbsp; بەدەستمان هێناون بۆ تەندروستی بەهۆی شکستی دەرمانە سەرەکییەکانمانەوە لەناو بچن" (٢٠١٥). هەرچەندە، تاقیکردنەوە کلینیکیەکان لە سەرانسەری جیهاندا چارەسەری دژە میکرۆبیان بەکار هێنا لە بەرامبەر کۆڤید ١٩. ژمارەیەکی زۆر لە دەرمانەکان لە خۆپاراستن و چارەسەرکردنی هەوکردنی کۆڤید بەکارهێنراون لەوانە چەندین دژە ڤایرۆس (تێکەڵەی لۆپیناڤیر/ریتۆناڤیر، ڕێمدێسیڤیر، و فاڤیپیراڤیر)، دوو دژە مەلاریا (کلۆرۆکوین و هایدرۆکسیکلۆرۆکوین)؛ ڕێگریکەری ACE2 (لۆسارتان)؛ ماددە بەرگری سەرکوتکەرەکان (تۆسیلیزوماب، لیرۆنلیماب و کۆرتیزۆل)؛ ڕێگریکەری TMPRSS2 (کامۆستات میسیلات)، دەرمانی دژە مشەخۆر (ئیڤەرمێکتین و نیتازۆکسانید)؛ دەرمانێکی ئاڵتونی تێدایە، ئاورانۆفین، گۆڕینی بەرگرییە کە لە سپێسیس و پەتادا بەکاردەهێنرێت (Sepsivac، mycobacterium w (کوشتن بە دەرزی گەرمی)؛ خانە فراوانکراوەکانی منداڵدان (PLX)ی ئەلۆجینیک؛ و پلازمای چاکبوونەوە. (Breining, 2019; Evan, 2019; Caly, 2020; Diederich, 2020; Smith, 2020; Barkama, 2020; Patel, 2021; Mirjalili, 2022; Massai, 2022).</h3><h3 class="p2" dir="rtl">جگە لەوەش لە سەردەمی پەتای کۆڤید١٩ دەست شۆردن بە سابوون و تەعقیمکردنی دەست لە نەخۆشخانەکان بەرە و زیادبوون چوون. بەڵام ئەگەر ئەو بەرهەمانەس لە پێکهاتەیان دا کلۆرهێکسیدین دیگلۆکۆنات یان پێکهاتەکانی ئەمۆنیۆمی چوارەم هەبێت ئەوە بە هەمان شێوە دەبنە هۆی بەرگری دژە زیندەیی.</h3><h3 class="p2" dir="rtl">قۆناغی سەرەتایی بڵاو بوونەوەی پەتاکە بە نا دڵنیایی دەورە درابوو، هەروەها نەبوونی چارەسەرێکی دیار و تایبەت بۆ پەتاکە بووە هۆکار تا پزیشکەکان بە پێی ئەزموونی خۆیان دژە زیندەی بەکار بێنن لە پیناو لەناو بردنی هەوکردنەکە. جگە لەوەش ڤایرۆسی کۆڤید١٩ لە پشکنینی تاقیگەی دەتوانێت خۆی وەک و هەوکردنێکی بەکتریای پیشانبدات، کە ئەویش دەبێتە هۆی نا دڵنیای لە دەستنیسانکردن. دەستنیشان کردنی درەنگ یان دەستنیشان کردن بە هەڵەی ئەو هەوکردنانەی کە لە هەمان کات هەوکردنی بەکتریاییشن لەوانەیە ببێتە هۆکاری ئەوەی کە چارەسەری دژە زیندەیی بۆ بەکاربێت کە ئەگەرێکی بەهێزی درووست کردنی بەرگری دژە میکرۆبی.&nbsp; (Ha et al, 2017) وە لەبەر ئەوەی کە دەرمانی دژە زیندەیی بەشێوەیەکی بەرفراوان بەکارهات لە دژی کۆڤید١٩ قەیارانی بەرگری دژە زیندەیی بەهێزترکرد. دەرمانی دژە ڤایرۆسی وەک ڕێمدێسیڤیر، فاڤیپیراڤیر، و ئەوانی تر زۆر بەکارهێنراون بۆ چارەسەری توشبووانی کۆڤید-١٩. (Smith, 2020; Eroglu, 2021).</h3><h3 class="p2" dir="rtl">لە توێژینەوەیەک کە لەلایەن پەیمانگا پزیشکیەکانی یێڵ و بەشی تەندروستی گشتی کراوە جۆرێک لە سارس کۆڤید ٢ دۆزراوەتەوە کە بەرگری بەرمابەر دەرمانی&nbsp; ڕێمدێسیڤیر هەیە، لە نەخۆشێکی بەرگری لاوازدا کە پێشتر دەرمانی ڕێمدێسیڤیری بۆ بەکارهاتووە. (Gandhi et al, 2022) ئەو کەسانەی کە پێشتر تووشی کۆڤید ١٩ بوون بەرگری لەشیان دابەزیوە و ڕوخاوە بۆیە زۆربەی جار دەرمانی دژە ڤایرۆس بەکار دێنن بۆ نەخۆشیە ڤایرۆسیەکانیان، ئەمە دواتر وایان لێدەکات زیاتر تووشی بەرگری پەرەسەندن بن بەرامبەر بەو چارەسەرەی کە وەریدەگرن. دەشێت کە گرنگی دان بە چارەسەری کۆڤید ١٩ بووبێتە هۆکاری کەمبوونەوەی چاودێریکردنی شێوەازەکانی چارەسەی دژە میکرۆبی، بەهەمان شێوە بۆتە هۆکارێک بۆ ڕێگریکردن لە بەکارهێنانی نەشیاوی دژە زیندەییەکان.&nbsp; ڕەچەتەی ئانتیبایۆتیک(دژە زیندەیی) بۆ ئەو نەخۆشانەی لە ژێر چاودێرین وئەو نەخۆشانەی لە دەرەوەی نەخۆشخانەن بووە هۆی پاشەکشە لە بەرەنگاربوونەوەی بەرگری دژە بەکتریا.(Ha et al, 2017; Hodoșan et al, 2023). بڵاو بوونەوەی ئەو مادە نەخؤشخەرانەی کە بەرگریان بەرامبەر ئەنتی بایۆتیکەکان هەیە لە نێو نەخۆسانی تووشبوو بە کۆڤید ١٩ و هەبوونی هەوکردنی بەکتریای کە لە تاقی کردنەوەکەدا بەردیارکەوتووە جەخت لەسەر بەپەلەیی چارەسەری دژە میکرۆبی دەکاتەوە. دەرەنجامی چەند توێژینەوەیەک دەریخستووە کە نزیکەی ٧٢%ی ئەو نەخۆشانەی کۆڤید-١٩ کە لە نەخۆشخانەکان خەوێنراون چارەسەری دژە میکرۆبییان وەرگرتووە، سەرەڕای ئەوەی تەنها ٨%یان هەوکردنی هاوبەشی بەکتریا یان قارچکیان هەبووە(Rawson et al, 2020). جگە لەوەش دەرمانی دژە زیندەیی جۆراوجۆر وەک ئازیترۆمایسین پێشنیار کراوە بۆ چارەسەری کۆڤید-١٩. نیگەرانی گشتی جەماوەری، جگە لە بەکارهێنانی نەشیاوی دژە زیندەیی، نیگەرانی ئەوەیە کە لە بەسێکی زۆر لە وڵاتە تازە پێگەیشتووەکان هاوڵاتیان ئەنتیبایۆتیکەکانیان بەبێ ڕەچەتەی پزیشکی دەست بکەوێت کە ئەمە خۆی جێگەی نیگەرانیە. بۆ نمونە لە ڕاپۆرتێکدا ڕاگەیێنرا کە زیاتر لە ٦٩٪ تووشبووان بە کۆڤید ١٩ پێش وەرگرتنیان لە نەخۆشخانە دەرمانە دژە زیندەییەکانی وەک سێفتریاکسۆن و ئازیترۆمایسینیان بەکارهێناوە (Zavala-Flores et al, 2020).</h3><h3 class="p2" dir="rtl">بەکارهێنانی بێ جیاوازی دژە زیندەییەکان لە چارەسەری تووشبووانی&nbsp; کۆڤید-١٩، لەگەڵ نەبوونی دڵنیایی لە دەستنیشانکردن و ڕێنماییکردنی ئەزموونی، بوونەتە هۆکار لە بەرزبوونەوەی ماددە نەخۆشخەرەکانیکە&nbsp; بەرگریان بەرامبەر&nbsp; دژە میکرۆبەکان هەیە. ئەو قەیرانە کە خەریکە درووست دەبێت پێویستی بە کرداری بە پەلە هەیە لە پێناو بەهێزکردنی بەرنامەکانی بەڕێوەبردنی دژە میکرۆبی. تەشەنەکردنی ماددە نەخۆشخەرەکانی بەرگریکەر بەرامبەر دژە زیندەییەکان لە نێوان نەخۆشانی کۆڤید-١٩دا جەخت لەسەر پێویستی بەکارهێنانی وریایانەی دژە زیندەیی و چاودێریکردنی وردی شێوازەکانی دەرمانکردن دەکاتەوە. دەبێت هەوڵی کاریگەر بدرێت لە پێناو بڵاو کردنەوەی هۆشیاری سەبارەت بە مەترسی جیهانی بەرگری دژە میکرۆب و گرنگی بەکارهێنانی گونجاوی دژە زیندەیی. بە تێگەیشتن لە مەترسی ئەو بابەتە و هەوڵە هاوبەشەکانی نێوان دابینکەرانی چاوەدێری تەندروستی، داڕێژەرانی سیاسەت، توێژەران و پیشەسازی دەرمانسازی زۆر گرنگن لە چارەسەرکردنی ئەم پرسە و پاراستنمان لە مەترسی دژە زیندەیی بۆ نەوەکانی داهاتوو.&nbsp;</h3><p><br></p>

لە پەتای گشتگیرەوە بۆ بەرگری: دەرئەنجامە نەخوازراوەکانی کۆڤید ١٩ لەسەر کردە دژە میکرۆبیەکان

NSI - KUR

research and analysis

Lato

IBM Plex Sans Arabic

Arvo

<p>ئەم ماڵپەڕە کووکی سەرەکی بەکاردەهێنێت بۆ دڵنیابوون لە کارکردنی دروست</p>

توێژینەوەکان

شرۆڤەیەکی سیستەمی ئابووری هەرێمی کوردستان و چەند هەڵوەستەیەک

پێشمەرجەکانی مانەوەی شوناسی نەتەوە: هەڵوەستەیەک لەسەر رۆڵ...

مادەی ١٤٠ی دەستووری عێراق: خوێندنەوەیەکی ڕەخنەیی

سینەما و شوناس: خوێندنەوەیەک بۆ سینەمای کوردی

لە پەتای گشتگیرەوە بۆ بەرگری: دەرئەنجامە نەخوازراوەکانی ک...